Ponowne powołanie do działania stacji naukowej w Mławie związane było z zastosowaniem innej formuły organizacyjnej i sposobu finansowania.  Nowa  placówka naukowa została powołana na podstawie uchwały Rady Miasta w Mławie z 16 lutego 1996 roku. Patronem stacji został znakomity historyk prof. Stanisław Herbst. Inicjatorem jej reaktywowania,  nawiązującej do poprzedniczki powstałej w 1968 roku, był Ryszard Juszkiewicz, który znalazł zrozumienie i poparcie  dla tej inicjatywy u przewodniczącego Rady Miasta – Pawła Tańskiego. Obaj panowie przedstawili pomysł burmistrzowi miasta Henrykowi Antczakowi, który zaakceptował reaktywację tej ważnej placówki naukowej w Mławie,  a następnie przedstawił  odpowiedni wniosek na zarządzie miasta,   oraz odpowiednią  uchwałę na posiedzenie Rady Miasta.

 Pierwszym kierownikiem był prof. Ryszard Juszkiewicz a od 2009 roku dr Leszek Zygner. Pierwsza  siedziba stacji mieściła się w pomieszczeniu  Archiwum Państwowego w Warszawie oddział w Mławie, następnie w budynku parterowym przy ul. Warszawskiej, a po powstaniu Wyższej Szkoły Zawodowej w Ciechanowie, w jej mławskim oddziale przy ul. Warszawskiej. Ostatnim miejscem w którym stacja  funkcjonowała  było pomieszczenie należące do Miejskiej Biblioteki Publicznej w Mławie, przy ul.  Maja 5. Pod względem lokalowym nie miała stacja łatwego „życia”. Ciągłe przeprowadzki nie sprzyjały stabilizacji i prowadzenia statutowej działalności. Pomimo tego jej osiągnięcia w dziedzinie badań naukowych i wydawniczych okazały się wyjątkowo  duże. Ale zacznijmy od początku. Jakie cele stawiała sobie Stacja Naukowa im. Stanisława Herbsta, już jako placówka zorganizowana i finansowana przez samorząd miejski w Mławie. Główne cle to:

– Krzewienie nauki i kultury z uwzględnieniem potrzeb miasta i regionu mławskiego;

–  Organizowanie sesji naukowych, prelekcji, odczytów oraz sympozjów naukowych;

– Publikowanie prac naukowych, periodyków, względnie rocznika  naukowego lub popularnonaukowego;

–  Opracowanie monografii Mławy;

– Zorganizowanie biblioteki naukowej, będącej podstawą warsztatu pracy dla badających problemy Ziemi Mławskiej lub północnego Mazowsza;

– Organizowanie konkursów regionalnych na prace naukowe;

– Powołanie Mławskiego Towarzystwa Naukowego;

– Prowadzenie działań służących integracji regionalnej w zakresie prowadzenia prac naukowych, działalności kulturalnej na terenie Ziemi Mławskiej oraz współpracy w władzami samorządowymi.

Przedstawienie wszystkich działań stacji przerasta możliwości tego artykułu, więc skupmy się na działalności wydawniczej, a ta moim zdaniem jest imponująca. Od 2000 roku zaczął ukazywać się  systematycznie periodyk zatytułowany „Ziemia Zawkrzeńska”, będący   rocznikiem, w nakładzie 500 egzemplarzy.  W założeniu była to jakby kontynuacja „Studiów i materiałów do dziejów Ziemi Mławskiej”, wydawanych przez Towarzystwo Przyjaciół Ziemi Mławskiej. Pierwszy  tom ukazał się w 1996 roku, lecz jako  trzeci numer. Tym samym dwóch pierwszych numerów nie ma. Systematycznie co roku  „Ziemia Zawkrzeńska”  ukazywała się cztery lata później, czyli od 2000 roku. Do końca istnienia stacji wydanych zostało 18 roczników liczących od 300 do 500 stron.  Każdy rocznik zawierał głównie problematykę historyczną dotycząca Mławy i regionu, ale nie tylko.  Były też artykuły poświęcone problemom demograficznym i ekonomicznym. Wśród regularnie publikujących swoje teksty należy wymienić: Ryszarda Juszkiewicza, Leszka Arenta, Andrzeja Grochowskiego, Jerzego Borowskiego z Uniecka, Leszka Zygnera, Benona Dymka z Warszawy, Dariusza Piotrowicza z Działdowa. Każdy tom zawierał teksty zgrupowane w działach: Artykuły i rozprawy, Miscellanea, Z archiwum Juszkiewicza, (potem z archiwalnej teki), Sylwetki, Recenzje i omówienia.

Od trzeciego  do trzynastego tomu redaktorem był prof. Ryszard Juszkiewicz, od czternastego do dwudziestego każdy tom redagowali wspólnie Ryszard Juszkiewicz i Leszek Zygner. Sekretarzem redakcji trzech  pierwszych tomów (3,4,5,) był Andrzej Grochowski, od szóstego do ósmego   Ziemowit Skibiński a  od  dziewiątego  do dwudziestego – Leszek Arent.

Warte podkreślenia jest stwierdzenie, że w zasadzie w każdym tomie publikowane były nie tylko artykuły, ale też materiały źródłowe, które mogli wykorzystywać regionalni badacze. Prześledźmy zawartość ostatniego XX tomu, pod kątem  zawartości materiałów źródłowych. W dziale „Z archiwalnej teki” znajdujmy następujące  pozycje:

Ze zbiorów ks. Michała Mariana Grzybowskiego –  Ks. Wincenty Helenowski . Proboszcz w Czermnie w dekanacie gąbińskim. Zapiski ks. Wincentego Helenowskiego – proboszcza w Czermnie z lat 1939-1944;

Ze  zbiorów Archiwum Państwowego w Warszawie oddział w Mławie  – Inwentarz pierwszej apteki w Mławie;

 Ze zbiorów Muzeum Ziemi Zawkrzeńskiej w Mławie:

Wspomnienia Mikołaja Bujana, zam. przy ul. Długiej 52 m 2 w Raciborzu;

Wspomnienia z kampanii wrześniowej 1939 r. szefa II baterii 20 Pułku Artylerii Lekkiej i starszego ogniomistrza Grabowskiego Franciszka;

Relacja ppor. rez. Andrzeja Tretiaka dowódcy I plutonu;

Relacja majora Antoniego Bedronka byłego dowódcy I batalionu 78  piechoty.

Kończąc omawianie tomów Ziemi Zawkrzeńskiej zapoznajmy się z treścią działu Artykuły i rozprawy, zawartego we wspomnianym już ostatnim  tomie XX: Artykuły napisali:

Andrzej Grzymkowski,  Wstępne wyniki  sondażowych badań archeologicznych na cmentarzu parafialnym  przy kościele św. Wawrzyńca w Mławie w 2016 r.;

Jerzy Borowski, Działalność dobroczynna społeczeństwa guberni płockiej w latach 1881-1904;

Janusz Grochowski, Sport na północnym Mazowszu w latach 1882-1939. Wybrane zagadnienia;

Piotr Rafalski, Inteligencja gminy Wieczfnia Kościelna w latach 1854-1939;

Przemysław Miecznik, 130 lat wólczańskiej szkoły;

Leszek  Arent, Walka polityczna o demokratyzacje i program reform w Mławie po październiku 1956 r.;

Leszek Zygner,  Uroczystości milenijne w Ratowie i Żurominie (1966) w świetle akt SB.

Należy podkreślić, że artykuły omawiają zarówno problematykę najstarsza jak i najnowszą, związaną z historią Mławy jak również Mazowsza Północnego. Więc każdy może się zapoznać  z interesującym go okresem dziejowym. Niestety po likwidacji stacji naukowej „Ziemia Zawkrzeńska” przestała się ukazywać. A szkoda, bo periodyk miał stałych odbiorców i stawał się coraz bardziej profesjonalnym  pismem  naukowym.

Wydawanie rocznika nie ograniczało działalności stacji naukowej. Przez niezbyt długi okres jej istnienia, ukazało się też kilkanaście popularnonaukowych i naukowych  publikacji książkowych. Zaczynając od najstarszych, trzeba wymienić na początku  monumentalne dzieło „Źródła historyczne  do dziejów Ziemi Mławskiej 1069 – 1956”, wydane 1998 roku wspólnie z mławskim oddziałem Państwowego Archiwum miasta stołecznego Warszawy. Materiały zawarte w potężnym tomie formatu A- 4 zebrali i przygotowali do druku, znakomity mławski archiwista – Andrzej Grochowski i prof. Ryszard Juszkiewicz. Praca jest kopalnią wiedzy o Mławie i Ziemi Mławskiej na przestrzeni dziejów, zawierająca zarówno  źródła przechowywane w archiwach jak też wypisy z różnych książek, pamiętników, dzienników, dotyczących wydarzeń związanych z dziejami Mławy i okolic.

W  działaniach  wydawniczych stacji rok 2004 był  wyjątkowy, ponieważ zostały wydane dwie części zamierzonej monografii Mławy. Tom pierwszy napisał prof. Józef Kazimierski, wieloletni dyrektor Archiwum Państwowego m. st. Warszawy.  Obejmował okres od XII wieku do 1863 r. a tom III prof. Ryszard Juszkiewicz, obejmujący okres od 1914  do 1939 r. Tom III składa się z trzech oddzielnych części. Wszystkie tomy oprawione zostały w sztywne okładki,  wydane zostały w nakładzie 500 egzemplarzy.

Dla całości zaplanowanej  monografii Mławy zabrakło tomu II, obejmującego okres w dziejach naszego miasta, będącego pod zaborami, od roku 1864  do 1914 roku. Jak dotychczas nie ma szans na wypełnienie tej luki. Ostatnią pozycją wydawniczą była publikacja poświęcona mławskim Żydom. Była to „Księga pamięci Żydów mławskich” wydana w 2016 roku. Jest to specyficzny gatunek literatury żydowskiej.  A więc są  w nim zawarte tłumaczone na język polski wspomnienia różnych osób, relacje świadków, również teksty o charakterze naukowym, biogramy ważnych osób jak również fragmenty twórczości literackiej. Szczególną rolę w księgach zajmują zdjęcia i ilustracje, widoki miast a także fotografie  z rodzinnych albumów, mapy rysowane odręcznie i różne plany. Ta cenna publikacja dająca wgląd w życie społeczności żydowskiej w Mławie, powinna zawierać przypisy wyjaśniające, które mogły posłużyć do  lepszego zrozumienia tej specyficznej kultury mieszkańców wyznania mojżeszowego.

Ważnym komponentem działalności stacji naukowej było uruchomienie seminarium doktorskiego z historii. Zajęcia seminaryjne prowadzone były raz w miesiącu przez pracowników Instytutu Historii Uniwersytetu Warszawskiego:  prof. Pawła Wieczorkiewicza, prof. Romualda Turkowskiego i prof. Arkadiusza Kołodziejczyka z Akademii Podlaskiej w Siedlcach. W ramach prowadzonych badań nad przeszłością Ziemi Mławskiej lub Mazowsza Północnego kilku  doktorantów obroniło swoje dysertacje na wyższych uczelniach. W tym miejscu należy dodać, że stacja zgromadziła pokaźny księgozbiór liczący około 10 tysięcy woluminów, który był wykorzystywany przez piszących swoje rozprawy doktorskie.

W 2009 roku władze miasta uchwałą z dnia 26 maja dokonały zmian w  działalności  stacji powołując Radę Społeczno-Naukową, składająca się z 7-9 członków, która była organem opiniodawczym. Rada mogła składać, z inicjatywy własnej, apele i opinie do dyrektora i organów miasta w zakresie funkcjonowania stacji oraz organizowania i prowadzenia jej działalności.  Była wiec swoistą  radą nadzorującą, sugerującą określone rozwiązania, ale nie mająca mocy decyzyjnych.

W tym miejscu warto dodać, że na wniosek dyrektora stacji przy radzie powołana została niezależna organizacji społeczna „Kapituła Mławianin Roku”, której celem było przyznanie, jako organizacji  niezależnej, honorowego wyróżnienia osobie zasłużonej dla miasta. Miały to być postacie, które swą postawą wpłynęły na podniesienie prestiżu miasta Mławy oraz służyły całej społeczności Ziemi Mławskiej. W 2012 roku kapituła została przeniesiona do Towarzystwa Przyjaciół Ziemi Mławskiej  a więc do stowarzyszenia niezależnego od władz miasta, ponieważ stacja naukowa była instytucją finansowaną przez samorząd miejski. W ramach działalności stacji naukowej pozostawał Uniwersytet Trzeciego Wieku, obsługiwany przez pracownika naukowego, prowadzącego wykłady z historii regionalnej. Ponadto  w ramach UTW prowadzone były zajęcia z różnych dziedzin: z literatury, medycyny, warsztaty taneczne, teatralne, sportowe.

Stacja Naukowa im. prof. Stanisława Herbska w Mławie zakończyła działalność w dniu 31 grudnia 2017 roku. Praktycznie wygaszanie trwało do 1 marca roku następnego. Została zlikwidowana uchwałą rady miasta z dnia 22 lutego 2017 roku, z rekomendacji dyrektora stacji, który uważał że należy ją przekształcić na wyższy poziom naukowy.  A nie  działającej w ramach instytucji kultury. Powinna funkcjonować  przy innej instytucji naukowej, którą była Państwowa Wyższa  Szkoła Zawodowa w Ciechanowie. Zamiar likwidacji stacji był konsultowany z prof. Ryszardem Juszkiewiczem, inicjatorem jej utworzenia już w pierwszym okresie, (w 1968 r. )   jak i ponownie w 1996 roku. 

O Mławie w dawnych czasach… Czytaj więcej…

dr Leszek Arent

Urodzony w Mławie i związany z Mławą. Absolwent Wydziału Historycznego Uniwersytetu Warszawskiego, wieloletni pracownik i dyrektor Muzeum Ziemi Zawkrzeńskiej. Członek Towarzystwa Przyjaciół Ziemi Mławskiej, mławskiego oddziału Polskiego Towarzystwa Numizmatycznego, Rady Społeczno-Naukowej Stacji Naukowej im. prof. Stanisława Herbsta, zarządu Fundacji im. Korzybskich w Mławie, Mazowieckiego Oddziału Stowarzyszenia Muzealników Polskich, zarządu Mazowiecko-Podlaskiego Towarzystwa Naukowego z siedzibą w Warszawie. Zasiada w Kapitule tytułu Mławian Roku i Nagrody Honorowej im.  dr Józefa Ostaszewskiego funkcjonującej przy Stacji Naukowej w Mławie. Jeden z redaktorów  „Mławskiej Kroniki Archeologiczno – Numizmatycznej”, pisma społeczno–kulturalnego „Dwutygodnik Mławski”, „Studiów i Materiałów do dziejów Ziemi Zawkrzeńskiej” i rocznika „Ziemia Zawkrzeńska”. Uhonorowany licznymi wyróżnieniami i odznaczeniami m.in. Srebrnym Krzyżem Zasługi RP, medalem „Zasłużony dla Miasta Mławy, honorową odznaką „Zasłużony dla Kultury polskiej”, Złotą Odznaką Polskiego Towarzystwa Numizmatycznego i Złotym Krzyżem Zasługi.