W tym roku 7 grudnia minęła 65 rocznica powstania  Towarzystwa Miłośników Ziemi Mławskiej. Było to stowarzyszenie, które rozpoczęło działalność na fali popaździernikowej „odwilży” 1956 roku.  Miało inny charakter niż organizacje funkcjonujące w czasach stalinowskich,  choćby dlatego, że  nawiązywało w swoim programie do przedwojennego Towarzystwa Przyjaciół miasta Mławy i  działalności Towarzystwa Śpiewaczego „Lutnia” w Mławie. Przyjęto inny sposób działania, a cele statutowe zobowiązywały członków  do  prowadzenia badań nad  przeszłością naszej „małej Ojczyzny”, przypominania  i pobudzania  wartości związanych z regionalizmem. Powstanie Towarzystwa było odrodzeniem regionalizmu na Ziemi Mławskiej, brutalnie przerwanego przez  II wojnę światową, okupację hitlerowską i czasy stalinowskie. Warto przypomnieć początki działającego do dziś, choć w nieco zmienionej nazwie, Towarzystwa Przyjaciół Ziemi Mławskiej.

Impulsem do powstania Towarzystwa była wystawa archiwalna, otwarta 7 września 1958 roku w Domu Harcerza w Mławie, która  cieszyła się dużym powodzeniem. W ciągu  pierwszego tygodnia zwiedziło ją około 2 tysięcy osób. Zaprezentowane zostały na wystawie dokumenty ze zbiorów: Archiwum Głównego Akt Dawnych, Wojewódzkiego Archiwum Państwowego w Warszawie oraz Powiatowego Archiwum Państwowego w Mławie. Wystawa była ważnym wydarzeniem w życiu mieszkańców Mławy i regionu. Świadczyła  o tym wyjątkowo duża liczba zwiedzających. Komitet organizacyjny wystawy,  jak później napisano w sprawozdaniu finansowym, opierając się „ na woli społeczeństwa zdecydował się przekształcić w komitet organizacyjny towarzystwa regionalnego, które na zebraniu w dniu 7 grudnia 1958 roku przyjęło nazwę Towarzystwa Miłośników Ziemi Mławskiej”.  Wystawa pokazała,  że w  mławskim społeczeństwie jest zainteresowanie przeszłością „małej Ojczyzny”, kojarzonej z powiatem mławskim, a nawet szerzej, z historyczną Ziemią Zawkrzeńską.

Na zebraniu organizacyjnym, w  którym uczestniczyły  44 osoby, dokonano prezentacji założeń statutowych. W głosowaniu tajnym wybrano zarząd, w składzie  którego   znalazły się osoby  pełniące  stanowiska funkcyjne:

• Stanisław Bieńkowski – prezes, kierownik Domu Książki,
• Józef Bukowski – wiceprezes, przewodniczący PPRN,
• Irena Markowska – sekretarz, kierownik Powiatowego Archiwum Państwowego,
• Tomasz Jarzynka- skarbnik, radca prawny.

Ponadto  wybrano 11 osób w charakterze członków zarządu i ich zastępców , reprezentujących różne środowiska w Mławie, m. in. Halinę Olszewską – kierowniczkę Biblioteki Powiatowej, Antoniego Chmielewskiego – ekonomistę  w Powszechnej Spółdzielni Spożywców „Spójnia”, Ignacego Lewandowskiego – dyrektora Liceum Ogólnokształcącego im. Stanisława Wyspiańskiego, Lucjana Czerwińskiego –  samorządowca,  łowczego powiatowego.

Powołano również komisję rewizyjną,  której przewodniczył Stanisław Siwowski – prezes Spółdzielni Wielobranżowej. Zastępcami zostali: Bogumił Rudnicki – pracownik Narodowego Banku Polskiego, Jan Sychowski – sekretarz Prezydium PRN. Statut towarzystwa opracowali wspólnie Stanisław Bieńkowski i  adwokat Feliks Bieńkowski. Prezes Bieńkowski w 1963 r. napisał,  że  „Cele obecnie działającego Towarzystwa Miłośników Ziemi Mławskiej są zbliżone do programów działania jego międzywojennych poprzedników”. Nawiązywano więc do działających przed wojną i wcześniej: Towarzystwa Śpiewaczego „Lutnia” a głównie do Towarzystwa Przyjaciół miasta Mławy.

Głównym celem powstałego stowarzyszenia był  „…rozwój  życia kulturalnego i oświatowego ziemi mławskiej”.  Towarzystwo urzeczywistniało swoje cele  przez:

 a/ poznanie przeszłości  Mławy i Ziemi Mławskiej,

b/zbieranie i  opracowywanie materiałów dotyczących przeszłości Mławy i regionu,

c/ starania o reaktywowanie muzeum mławskiego, gromadzenie eksponatów i opiekę nad muzeum,

d/ organizowanie imprez o charakterze kulturalnym i turystyczno-krajoznawczym po Ziemi Mławskiej,

e/ organizowanie zebrań, odczytów oraz  pogadanek dla członków, bądź szerszej publiczności na tematy związane z celami Towarzystwa.

Porównując cele jakie założyło sobie przedwojenne Towarzystwo Przyjaciół miasta Mławy, można powiedzieć, że były one kontynuowane przez powstałe po wojnie TMZM. Różnica polegała na tym, że nie zamierzano krytykować i wpływać na władze miejskie ani zajmować się sprawami gospodarczymi. Zarówno władze miasta,  jak również decydenci w sprawach gospodarczych i innych, pochodzili  z nadania Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej, a tej krytykować nie  wypadało, żeby nie być posądzonym o działalność antysocjalistyczną. Zapisy o wpływaniu na rozwój życia gospodarczego, zostały więc wykreślone ze statutu przez Wydział Spraw Wewnętrznych Prezydium Wojewódzkiej Rady Narodowej. Składka członkowska wynosiła 2 złote miesięcznie, co dawało w skali roku 24 złote. Nie była to więc  kwota zbyt wygórowana.

Skupiano więc  w swoich szeregach grono ludzi pragnących realizować cele statutowe, a więc zdobywać wiedzę o przeszłości Mławy i regionu, a nie uczestniczyć w zideologizowanych organizacjach partyjnych, Towarzystwo przystąpiło do intensywnego działania. Już po roku istnienia, w celu usprawnienia pracy, powołano dwie sekcje tematyczne: propagandową i historyczną, z których wyodrębniono podsekcje, geograficzno-etnograficzną i literacko-folklorystyczną.

W sekcji historycznej Zofia Bogucka  rozpoczęła pracę nad dziejami cechów mławskich, Jan Trzeciak zajmował się zagadnieniami gospodarczymi Ziemi Mławskiej w XIX wieku a Ryszard Juszkiewicz opracowywał wydarzenia związane z Mławą i powiatem w czasie okupacji niemieckiej, podczas  II wojny światowej.  Żeby realizować zadania związane z poznawaniem dziejów Mławy i regionu, rozpoczęto gromadzenie materiałów źródłowych, m.in.  zakupiono 7 tek dokumentów, relacji i prac historycznych Tadeusza Kuligowskiego, przedwojennego nauczyciela, w czasie okupacji hitlerowskiej działacza konspiracyjnego ruchu ludowego.    W  1960 roku ważnym osiągnięciem w pracach Towarzystwa było zorganizowanie pierwszego Zjazdu Kombatantów armii „Modlin”, który odbył  się we wrześniu i zgromadził oficerów i żołnierzy, głównie 20 dywizji piechoty.  Inicjatywa ta  spotkała się z wyjątkowym przyjęciem przez większą część mławskiego społeczeństwa ale również zainteresowaniem w całej Polsce. Odtąd Towarzystwo będzie współorganizatorem 15 kolejnych zjazdów kombatanckich.

W tym miejscu trzeba podkreślić, że zorganizowanie zjazdu kombatantów przedwojennej armii polskiej, w ówczesnej sytuacji politycznej, było wyjątkowym wyzwaniem organizacyjnym, świadczącym o odwadze zarządu Towarzystwa i lokalnych władz miejskich.  Kreatorem  całego przedsięwzięcia był sędzia Ryszard Juszkiewicz.

Pierwszy Zjazd Kombatantów w 1960 roku

W 1961 roku powołano nowy Zarząd z  Ryszardem Juszkiewiczem jako prezesem. Sekretarzem została Zofia Kazenas – pracownik Sądu Powiatowego w Mławie. Ponadto w zarządzie znaleźli się: Józef Bukowski, Michał Kowalewski, Adam Górski, Stanisław Bieńkowski, Irena Markowska, Jan Urbański z Lubowidza, Zygmunt Konopka i Stanisław Karpiński – obaj z Żuromina. Powołany zarząd składał się zarówno z  dawnych jak też i nowych członków.

Po dwóch latach działalności Towarzystwo zrzeszało 105 członków, dwa lata później ich liczba zwiększyła się do 200. Apogeum działalności przypadło na rok 1965, w którym Towarzystwo Miłośników Ziemi Mławskiej liczyło 356 członków; 135 kobiet i 221 mężczyzn. Warto podkreślić, że poważną grupę stanowili kombatanci armii „Modlin”, dla których Towarzystwo organizowało co kilka lat zjazdy. Członkami byli ludzie ze wszystkich warstw społecznych, a oprócz kombatantów, poważną grupę stanowili pracownicy umysłowi. Kto mógł zostać przyjęty do stowarzyszenia? Zgodnie z zapisem statutu TMZM, członkami mogły zostać wszystkie osoby pełnoletnie, cieszące się zaufaniem społecznym. Zarząd składał się nie tylko z Mławian ale również z osób mieszkających w terenie.  Byli więc w zarządzie: Stanisław Karpiński z Żuromina, Władysław Oryl z Radzanowa, później Rajmund Otrębski  i Jan Urbański  – obaj z Lubowidza, Lech Purzycki z Grzebska a nawet z Warszawy Tadeusz Fijałkowski i Franciszek  Pasymowski. W latach sześćdziesiątych Zarząd został powiększony do 31 osób.

Działały cztery sekcje: historyczna, geograficzno-etnograficzna,  literacko-folklorystyczna oraz grobownictwa i ochrony zabytków. Powstanie tej ostatniej związane było z przejęciem opieki nad grobami osób zasłużonych i przystąpienie do ich konserwacji. Zadanie to Towarzystwo realizuje z powodzeniem do dzisiaj. Ponadto delegacje TMZM składały kwiaty na grobach osób i w miejscach pamięci związanych z walką o niepodległość, nie zawsze przez ówczesne władze akceptowanych. Najaktywniej działała  sekcja historyczna. W ciągu kilku lat przygotowana została przez prezesa Ryszarda Juszkiewicza praca naukowa poświęcona okupacji hitlerowskiej na Ziemi Mławskiej, będąca rozprawą doktorską, napisaną pod kierunkiem prof. Stanisława Herbsta. W formie książkowej została wydana w 1968 roku pod tytułem Mławskie Mazowsze w walce (1939-1945). Jan Trzeciak opracował dzieje gospodarcze i społeczne Mazowsza Zawkrzeńskiego w latach 1795-1914, które zostały opublikowane w 1971 roku w formie dwóch obszernych artykułów w I tomie Studiów i Materiałów do dziejów Ziemi Zawkrzeńskiej.

W ramach sekcji grobowniczej zinwentaryzowano rozproszone groby żołnierzy z 1939 roku. Pozostałe dwie sekcje: geograficzno-etnograficzna i literacko-folklorystyczna nie przejawiały praktycznie żadnej aktywności więc zostały zlikwidowane.

Jakie były źródła  finansowania  działalności stowarzyszenia, tym bardziej, że miało ono wyjątkowo ambitne cele, wymagające dużych nakładów finansowych. Głównym źródłem, na realizowanie działań Towarzystwa, były środki celowe przekazywane przez Prezydium Wojewódzkiej Rady Narodowej w Warszawie, pozyskiwane  z Ministerstwa Kultury. Ponadto Towarzystwo otrzymywało fundusze z Prezydium Miejskiej Rady Narodowej, Powszechnej Spółdzielni Spożywców oraz  Spółdzielni  Ogrodniczej „Mazur” i innych podmiotów gospodarczych i zakładów pracy.  Składki członkowskie i  wpłaty indywidualnych darczyńców stanowiły niewielki procent funduszy.

Działalność Towarzystwa w realizowaniu ambitnych celów, takich jak reaktywowanie miejskiego muzeum, była całkowicie uzależniona od urzędów państwowych  i instytucji, zależnych od władz partyjnych. Czy było więc Towarzystwo w swoich działaniach niezależne?  Odpowiedź nasuwa się sama i jest oczywista. Pomimo tego, udało się Zarządowi i poszczególnym prezesom zrealizować, często niechętne władzom zamierzenia, jak otwarcie w grudniu 1963 roku  Muzeum Ziemi Zawkrzeńskiej, I Zjazdu Kombatantów armii „Modlin” i kolejnych. Poszczególne Zarządy wybrały drogę pośrednią w kierowaniu Towarzystwem, nie angażując się aktywnie w realizowanie projektów, które mogły być zakwestionowane przez władze partyjne, choć często dochodziło do zadrażnień, kończących się np.  ustąpieniem prezesa Ryszarda Juszkiewicza.

Pomnik Mauzoleum pomordowanych na Kalkówce

Pierwszy okres działalności Towarzystwa Miłośników Ziemi Mławskiej trzeba ocenić pozytywnie,  podkreślając, że  już samo powstanie stowarzyszenia było  dużym osiągnieciem, przykładem aktywności lokalnego społeczeństwa. Nawiązywanie do tradycji, historii rodzinnego miasta i regionu przełamywało schematy myślenia, który proponowały władze komunistyczne. Pomimo przeciwności, udało się zrealizować wyjątkowo trudne, w okresie gomułkowskim, zamierzenia: reaktywowano muzeum w Mławie, zorganizowano zjazdy kombatantów przedwrześniowej armii, oddano do użytku Mauzoleum Żołnierzy Września w Uniszkach Zawadzkich, Pomnik Mauzoleum zamordowanych na Kalkówce, rozpoczęto i kontynuowano badania nad przeszłością Mławy i regionu. To tylko kilka najważniejszych przedsięwzięć  Towarzystwa.

O Mławie w dawnych czasach… Czytaj więcej…

dr Leszek Arent

Urodzony w Mławie i związany z Mławą. Absolwent Wydziału Historycznego Uniwersytetu Warszawskiego, wieloletni pracownik i dyrektor Muzeum Ziemi Zawkrzeńskiej. Członek Towarzystwa Przyjaciół Ziemi Mławskiej, mławskiego oddziału Polskiego Towarzystwa Numizmatycznego, Rady Społeczno-Naukowej Stacji Naukowej im. prof. Stanisława Herbsta, zarządu Fundacji im. Korzybskich w Mławie, Mazowieckiego Oddziału Stowarzyszenia Muzealników Polskich, zarządu Mazowiecko-Podlaskiego Towarzystwa Naukowego z siedzibą w Warszawie. Zasiada w Kapitule tytułu Mławian Roku i Nagrody Honorowej im.  dr Józefa Ostaszewskiego funkcjonującej przy Stacji Naukowej w Mławie. Jeden z redaktorów  „Mławskiej Kroniki Archeologiczno – Numizmatycznej”, pisma społeczno–kulturalnego „Dwutygodnik Mławski”, „Studiów i Materiałów do dziejów Ziemi Zawkrzeńskiej” i rocznika „Ziemia Zawkrzeńska”. Uhonorowany licznymi wyróżnieniami i odznaczeniami m.in. Srebrnym Krzyżem Zasługi RP, medalem „Zasłużony dla Miasta Mławy, honorową odznaką „Zasłużony dla Kultury polskiej”, Złotą Odznaką Polskiego Towarzystwa Numizmatycznego i Złotym Krzyżem Zasługi.