W Mławie okresie międzywojennym bardziej znanym z dwóch braci Koszutskich, był bez wątpienia Kazimierz, pełniący w mieście funkcje burmistrza, witający w 1930 roku na rynku miejskim  prezydenta Rzeczypospolitej – Ignacego Mościckiego. Jego brat Stanisław też nie był postacią tuzinkową, więc warto  go przedstawić. Żeby porównać obu braci wspomnijmy na początku o Kazimierzu.

Kazimierz Karol Koszutski wywodził się z rodziny szlacheckiej, pieczętującej się  herbem Leszczyc. Urodził się w 1873 roku miejscowości Ibramowice w powiecie miechowskim w województwie krakowskim. Pochodził z rodziny o tradycjach  patriotycznych. Ojciec Kazimierza  był powstańcem styczniowym.

Szkołę powszechną i gimnazjum ukończył w Kielcach. Następnie  Szkołę Zdobniczą w Zakopanem. Nie rozwijał jednak zainteresowań artystycznych i nie podjął pracy zawodowej w tej dziedzinie, choć do końca życia amatorsko parał się malarstwem i rzeźbą. Znany był również z uzdolnień muzycznych.

Do Mławy przyjechał  z Siedlec,  przedtem był pracownikiem samorządowym  a następnie burmistrzem Kalisza. W  wyborach do Rady Miasta  Mławy w 1926 roku wygranej przez ugrupowania lewicowe, objął  stanowisko wiceburmistrza miasta, ale już z wynagrodzeniem i stałym urzędowaniem. Dotychczas funkcja ta była sprawowana  honorowo.  Wiceburmistrz przeważnie urzędował tylko w razie nieobecności burmistrza. Między Koszutskim a burmistrzem Feliksem Wiercińskim rozpoczęła się rywalizacja o pozyskiwanie zwolenników. W 1929 roku w kolejnych wyborach socjaliści wspólnie z  radnymi z ugrupowań żydowskich i  Bezpartyjnego Bloku Współpracy z Rządem, zdobyli większość miejsc w radzie miejskiej. Kazimierz Koszutski został  burmistrzem. Stanowisko wiceburmistrza  objął  przedstawiciel sanacji – Wiktor Pilch.

Burmistrz Koszutski (siedzi na krześle) wraz z członkami zarządu miasta

Pod rządami burmistrza Koszutskiego i koalicji socjalistyczno-żydowsko-sanacyjnej  przewartościowana została w dużym stopniu polityka miasta. Więcej uwagi i wydatków z budżetu przeznaczano na potrzeby socjalne. Otwarto przytułek dla starców żydowskich, przy ulicy Leśnej wybudowano dwa domy dla bezrobotnych i biednych rodzin,  eksmitowanych z domów czynszowych. Wyremontowane zostały  ulice znajdujące się na peryferiach miasta, co znacznie poprawiło komfort życia mieszkańców. Uporządkowano plac, zwany przedtem Zielonym Rynkiem, a obecnie został nazwany Placem 1 Maja. Poza tym rozbudowano miejską elektrownię, instalując trzeci motor o sile 300 koni mechanicznych. Mławska oświata otrzymała nową placówkę. Była nią przebudowana na szkołę powszechną, dawna carska ujeżdżalnia koni. Rozpoczęły się również  roboty przy regulacji rzeczki Seracz, przepływającej przez miasto. Utworzony został też ośrodek zdrowia.

Miasto subsydiowało trzy gimnazja i szkołę handlową, a także dwa przytułki dla starców, przedszkola, szkołę dokształcającą dla rzemieślników. W 1929 roku zostało otwarte Miejskie Muzeum Regionalne, które zatrudniało  kustoszkę, prowadzącą fachowo  nowo otwartą placówkę kultury.

Burmistrz Koszutski planował ważne dla rozwoju miasta inwestycje: budowę nowych budynków dla szkół, budowę gmachu sądu okręgowego i przeniesienie hipotek ziemskich z Płocka i Łomży do Mławy, zaopatrzenia miasta w wodę do picia, zbudowanie kanalizacji. Ponadto rozważano zbudowanie wiaduktu nad torami kolejowymi przy stacji na Wólce, co w dużym stopniu poprawiłoby bezpieczeństwo ludzi przybywających na stację kolejową. Nawiasem mówiąc kładkę  zbudowano dopiero w latach siedemdziesiątych.

Działania przeprowadzone przez władze miasta pod kierownictwem Koszutskiego, znacznie poprawiły funkcjonowanie miasta i ulżyły częściowo życiu ludziom ubogim, ale też poważnie zadłużyły budżet. Odbiło się to na kolejnych wyborach do rady miasta,  które socjaliści przegrali. Ponieważ w zdominowanej przez prawicę radzie nie udało się przez dłuższy czas uzgodnić koalicji i powołać nowego  burmistrza, Koszutski jeszcze przez kilka miesięcy piastował swoją funkcję, do czasu powołania burmistrza komisarycznego. Został nim  były prezydent Płocka – Bolesław Jarosiński.

Bez wątpienia Kazimierz Koszutski zarówno przed wojną jak też obecnie był, najbardziej rozpoznawalną postacią wśród znanych mieszkańców Mławy. Oczywiście przez tych, którzy interesują się przeszłością miasta.

Nieco mniejszą popularnością cieszył się w Mławie rodzony brat Kazimierza – Stanisław, który był postacią o bogatej przeszłości. Jego poglądy ideowe oscylowały od socjalizmu o zabarwieniu marksistowskim do socjalizmu patriotycznego. Zawsze były jednak lewicowe.

Podobnie jak brat urodził się w Ibramowicach w  1872 roku. Edukację na poziomie gimnazjalnym rozpoczął w Siedlcach, którą ukończył w Kielcach. W czasie nauki uczestniczył w kółkach samokształceniowych, na których zetknął się z marksizmem w wydaniu Kazimierza Keller-Krauza. Po ukończeniu gimnazjum w 1891 roku, wstąpił na Wydział Prawa Uniwersytetu Warszawskiego. W 1894 roku został aresztowany za udział w manifestacji studenckiej, co skutkowało wydaleniem z uniwersytetu i dwuletnim zesłaniem do guberni symbirskiej nad Wołgą. Po powrocie z wygnania i  ukończeniu studiów w Kijowie, w 1897 roku powrócił do Warszawy.

W Warszawie pracował w kancelarii adwokackiej. Pisał artykuły o treści społecznej i ekonomicznej. Jego poglądy polityczne były zbieżne z Socjaldemokracją Królestwa Polskiego i Litwy. Prawdopodobnie nie był członkiem tej partii. W tym duchu ideologicznym rozpoczął działalność publicystyczną. Warto wymienić kilka najważniejszych prac Stanisława Koszutskiego z okresu zaborowego i I wojny światowej. „ Rozwój przemysłu wielkiego w Królestwie Polskim” ( 1901 r.) , „Nasz przemysł wielki na początku XX stulecia. Obraz statystyczny” ( 1905 r.), „ Rozwój ekonomiczny Królestwa Polskiego w ostatnim trzydziestoleciu ( 1870-1900). Praca „Podręcznik ekonomii politycznej” ( 1905 r.) miała 4 wydania. W czasie wielkiej wojny światowej  napisał „ Wojna europejska a życie ekonomiczne ziem polskich” (1915 r.), oraz „Co nam dała Rosja  a co nam wzięła” (1915 r.).

Jedna z kilku książek napisanych przez Stanisława Koszutskiego.

Oprócz działalności pisarskiej Stanisław zajmował się również edukacją. Uczył prawa i ekonomii oraz geografii ekonomicznej w ósmych klasach szkół handlowych. Wygłaszał odczyty i  wykładał ekonomię oraz problemy społeczne w różnych stowarzyszeniach oświatowych: w Towarzystwie Wyższych Kursów Wakacyjnych, na Uniwersytecie dla Wszystkich, na Wyższych Kursach Handlowych im. Zielińskiego.

Po odzyskaniu przez Polskę niepodległości opuścił Warszawę i przeniósł się do Mławy. Tu założył  i prowadził kancelarię adwokacką. Ze względu na pogarszający się stan zdrowia, nie zajmował się już tak intensywnie działalnością  pisarską. W okresie mławskim napisał tylko jedna książkę „ Walka młodzieży polskiej o wielkie ideały 1881-1900” wydaną w 1928 roku. Po kilku latach zamieszkiwania w Mławie, stał się wiodącą postacią wśród miejscowego środowiska o poglądach lewicowych. Na krótko został wybrany do zarządu Towarzystwa Śpiewaczego „Lutnia” wraz z E. Trznadlową i Lucjanem Czerwińskim, co może dziwić, ponieważ „Lutnia”  grupowała w swoich szeregach, głównie członków o poglądach typowo prawicowych, zwolenników Narodowej Demokracji. W wyniku akcji prawicowych zwolenników towarzystwa walne zebranie w dniu 15 czerwca 1923 roku wybrało nowy zarząd, bez przedstawicieli lewicy.

Jako działacz lewicowy i radny miejski złożył wniosek,  wspólnie z  radnymi żydowskimi: Majerem Kanarkiem, Iserem Borensteinem i Judą Leibem Lewentalem, o zainteresowanie się ubogimi mieszkańcami, pozbawionymi środków finansowych na zakup materiałów opałowych na zimę. Postulował,  żeby władze miasta zakupiły węgiel, torf i drewno, które powinny  odsprzedać  po cenach zakupu ludności pracującej, a ludziom pozbawionym pracy, żyjącym w nędzy, odstąpić bezpłatnie. Wniosek Stanisława Koszutskiego został przyjęty.

Lewicowe poglądy Koszutskiego ulegały stopniowej ewolucji z bardziej radykalnych do umiarkowanych. Już w okresie I wojny światowej odszedł od ideologii reprezentowanej przez Socjaldemokrację Królestwa Polskiego i Litwy, która zakładała, że robotnikom nie potrzebne jest państwo narodowe, tylko walka o światową rewolucję i zniszczenie klas posiadających, jednoznacznie kojarzonych z kapitalizmem.    Stanisław zbliżył się do koncepcji reprezentowanej  przez obóz pepeesowsko-legionowy. Skomponował nawet pieśń  „Cześć Legionom” i napisał do niej słowa. Pieśń   został wykonana w Filharmonii Warszawskiej.  Stanisław Koszutski nawet we wczesnym okresie swojej działalności politycznej, ulegając wpływom myśli Keller-Krauza nie był typowym marksistą. Keller-Krauz,  polski naukowiec i polityk,  będąc marksistą równocześnie opowiadał się za niepodległością Polski. Był autorem teorii łączącej potrzeby narodowego państwa z międzynarodowym socjalizmem. Dla niego marksizm nie był dogmatem a w analizie społeczeństwa wychodził poza jego ramy, korzystając z myśli innych filozofów.

Jako uznany adwokat  bronił Stanisław Koszutski socjalistów i komunistów w różnych rozprawach sądowych. Głośną stała się obrona Pawłowskiego – kasjera mławskiego  magistratu  oraz  właściciela składu aptecznego z Przasnysza – Smolińskiego, skazanych przez sąd wojskowy na karę śmierci. W drugiej instancji udało się Koszutskiemu uzyskać uniewinnienie.

W 1928 roku Stanisław Koszutski wstąpił do Polskiej Partii Socjalistycznej, w której blisko mu było do dawnej piłsudczykowskiej Frakcji Rewolucyjnej. Już wcześniej, w wyborach do Sejmu w1922 roku stał na czele mławskiej PPS. Natomiast w wyborach do Sejmu w 1928 roku startował z listy „Lewicowy Blok Robotniczo-Włościański współpracujący z Marszałkiem Józefem Piłsudskim”. Do Sejmu nie dostał się ponieważ Komisja Wyborcza nr 8 w Ciechanowie, najpierw zmieniła nazwę listy na „Lista Stanisława Koszutskiego”, którą unieważniła z braku odpowiedniej liczby  podpisów. Działania komisji budziły wiele wątpliwości.

Koszutski w tym okresie był mocno atakowany przez prorządowy „Głos Pracy”, który zarzucał mu, jako socjaliście zainteresowanemu sprawami ludzi pracy , że „po  Mławie snują się nędzarze, snują się bose i głodne dzieci bez opieki. Ludzie umierają z głodu, jak świadczy o tym ostatni wypadek głodowej śmierci na Zabrodach – a p. Koszutski w dobie najbardziej potęgujących się potrzeb opieki społecznej i oświaty – zajęty jest wielką polityką i wystawianiem swojej kandydatury do Sejmu” . Zarzuty wyjątkowo tendencyjne i niesłuszne. Tym bardziej, że to właśnie Stanisław Koszutski apelował w radzie miejskiej o zajęcie się problemami biednych. Jeżeli już do kogoś można było  mieć pretensję o ubóstwo części mieszkańców – to do burmistrza Kazimierza Koszutskiego, a nie do jego brata.

W 1930 roku w czasie wizyty prezydenta Ignacego Mościckiego w Mławie,  podczas spotkania z mieszkańcami miasta, jednym z  przemawiających był adwokat Stanisław Koszutski. Jak podawał  prawicowy „Głos Mławski”  „ w pięknej formie przedstawił m.in. najistotniejsze problemy Mławy i pogranicza mławskiego, mówił o losie Mazurów, o planach uczynienia z naszego miasta poważnego ośrodka kulturalnego, przemysłowego   i handlowego”. Stanisław Koszutski zmarł w Warszawie 5 sierpnia 1930 roku. Został pochowany   na Warszawskich  Powązkach.

Grób Stanisława Koszutskiego.

Stanisława Koszutskiego  tak ocenił „ Głos Mławski” pisząc „ Imię jego tak silnie związane  było w ostatnim dziesięcioleciu z Mławą, że nad świeżą jego mogiłą łączą się w uczuciach szczerego żalu wszyscy ci, którzy Go znali i z Nim współpracowali. Jako długoletni członek Rady Miejskiej  i Wydziału Powiatowego w Mławie rozwijał On działalność w naszym mieście  na polu społecznym. Dzięki Jego inicjatywnie pobudowało miasto dwa domy opieki społecznej dla bezdomnych, rozszerzono znacznie zakres opieki społecznej, która energicznie zajęła się losem najbiedniejszej ludności[…] Wbrew jakimkolwiek fałszywym poglądom o Jego zapatrywaniach politycznych, był On na wskroś  Polakiem, gorącym patriotą”. Trzeba zgodzić się z opinią „Głosu Mławskiego”, że nie poglądy polityczne, (wyłączając komunistów), świadczyć mają o patriotyzmie danego człowieka, tylko jego zaangażowanie w działaniach na rzecz „małej Ojczyzny” i wspólnego  państwa.

O Mławie w dawnych czasach… Czytaj więcej…

dr Leszek Arent

Urodzony w Mławie i związany z Mławą. Absolwent Wydziału Historycznego Uniwersytetu Warszawskiego, wieloletni pracownik i dyrektor Muzeum Ziemi Zawkrzeńskiej. Członek Towarzystwa Przyjaciół Ziemi Mławskiej, mławskiego oddziału Polskiego Towarzystwa Numizmatycznego, Rady Społeczno-Naukowej Stacji Naukowej im. prof. Stanisława Herbsta, zarządu Fundacji im. Korzybskich w Mławie, Mazowieckiego Oddziału Stowarzyszenia Muzealników Polskich, zarządu Mazowiecko-Podlaskiego Towarzystwa Naukowego z siedzibą w Warszawie. Zasiada w Kapitule tytułu Mławian Roku i Nagrody Honorowej im.  dr Józefa Ostaszewskiego funkcjonującej przy Stacji Naukowej w Mławie. Jeden z redaktorów  „Mławskiej Kroniki Archeologiczno – Numizmatycznej”, pisma społeczno–kulturalnego „Dwutygodnik Mławski”, „Studiów i Materiałów do dziejów Ziemi Zawkrzeńskiej” i rocznika „Ziemia Zawkrzeńska”. Uhonorowany licznymi wyróżnieniami i odznaczeniami m.in. Srebrnym Krzyżem Zasługi RP, medalem „Zasłużony dla Miasta Mławy, honorową odznaką „Zasłużony dla Kultury polskiej”, Złotą Odznaką Polskiego Towarzystwa Numizmatycznego i Złotym Krzyżem Zasługi.