Minęły jedne z najważniejszych świąt w kalendarzu liturgii chrześcijańskiej –  święta Bożego Narodzenia, które dawniej znacznie  silniej związane były z pobytem w kościele. Pobyt na Pasterce, w każdy dzień świąteczny był oczywistym obowiązkiem pobożnego mieszkańca miasta i wioski. Obecnie różnie z tym bywa. Zapoznajmy się więc z historią mławskiej świątyni, ale tej najstarszej, która była  jeszcze przed  rozbudową  w II połowie XIX wieku.

Trudno jest  ustalić datę powstania mławskiej parafii i wybudowania  kościoła, ze względu na zupełny brak źródeł pisanych. Nie można również skorzystać z wyników badań archeologicznych, które na terenie miasta, pod tym zadaniem, praktycznie nie były prowadzone. Dominik Staszewski w opracowaniu dziejów Mławy napisał „ Jeszcze w początkach 17 wieku pisano o nim, że jest budowy starożytnej  (antiquae fabricae). Kiedy i przez kogo wybudowany został – nie wiemy, gdyż podczas pożaru kościoła w 1692 roku spalił się akt erekcyjny. Fundamenta i mury kościoła pochodzą najpóźniej z 15 wieku, a mogą być i wcześniejsze”.  Szkoda, ale to co się stało, jest nieodwracalne i możemy tylko na zasadzie faktów pośrednich określić prawdopodobny czas powstania kościoła.

 Kościół mógł być zbudowany, zapewne drewniany, jak sugerował Staszewski w XV wieku,  pod warunkiem, że  wcześniej musiała być powołana w osadzie Mława parafia. O niej też praktycznie nic nie wiemy. Musimy i w tym przypadku snuć przypuszczenia, posługując się wskazówkami pośrednimi. Wiele na to wskazuje, że parafia mogła powstać  po zwycięskiej bitwie pod Grunwaldem, po zawarciu w 1411 roku pokoju toruńskiego z Zakonem Krzyżackim, na mocy którego zastawiona Krzyżakom Ziemia Zakwrzeńska wróciła pod władzę księcia mazowieckiego Siemowita IV. Za takim rozwiązaniem opowiada się prof. Michał Grzybowski twierdząc, że parafia mogła być „erygowana przez biskupa płockiego Jakuba z Korzkwi ( 1396-1425), znanego prawnika i organizatora życia kościelnego w swojej diecezji”. Warte podkreślenia jest to, że wraz z lokacją miasta, która miała miejsce 13 lipca 1429 roku,  nastąpiła  najprawdopodobniej fundacja mławskiego kościoła.  Jeżeli istniał jeszcze przed lokacją kościół drewniany, to po nadaniu praw miejskich, mieszczanie mławscy uznali, że jest on niewystarczający. Postanowili więc zbudować nowy, bardziej okazały i w najważniejszym miejscu, jakim był rynek. Nowy kościół zastał konsekrowany w 1477 roku, najprawdopodobniej przez biskupa płockiego księcia Kazimierza ( 1475-1480 ). Świadczyła o tym kamienna tablica z wyżłobioną datą,  znajdująca się w murze za ołtarzem głównym. Była jeszcze widoczna w XIX wieku.

Jak mógł wyglądać pierwszy murowany kościół mławski? O tym możemy się dowiedzieć z opisu jaki został sporządzony po wizytacji generalnej parafii, która odbyła się 24 listopada 1609 roku. Z opisu wynikało, że  kościół był murowany, zbudowany w stylu gotyckim. Co ciekawe i rzadko spotykane na terenie Mazowsza,  był usytuowany w centralnym miejscu  rynku. Po wybudowaniu ponad sto lat później ratusza, po przeciwnej stronie kościoła, oba budynki symbolizowały władzę duchowną i świecką, umieszczone obok siebie w najważniejszym miejscu w mieście. Tu  skupiało się  życie gospodarcze miasta; na rynku  organizowane były targi i jarmarki, przed rozpoczęciem których można było  zapewne uczestniczyć w mszach świętych, prosząc o pomyślny przebieg załatwianych   interesów.

       Kościół  położony był prawie w środku rynku

Wnętrze kościoła składało się z nawy głównej, dwóch kaplic bocznych i kruchty. W nawie głównej usytuowanych było sześć ołtarzy. W ołtarzu głównym znajdował się obraz św. Trójcy. Sam ołtarz wykonany był w formie tryptyku z zamykanymi w czasie Wielkiego Postu skrzydłami. Nastawa ołtarza była ozdobiona malowidłami. W jego pobliżu znajdowały się  wyrzeźbione postacie świętych. W głównym ołtarzu umieszczone było tabernakulum pomalowane na zewnątrz i wewnątrz zieloną farbą.  Ołtarz nakryty był trzema obrusami, oddzielony od reszty kościoła balustradą. Przy ołtarzu wikariusz odprawiał dwie msze fundowane – zapisano w sprawozdaniu wizytacyjnym parafii mławskiej.

W kaplicy zwanej Sławogórskich umieszczony był obraz św. Mikołaja pochodzący z 1557 roku. Ufundowany został przez kanonika płockiego Mikołaja Sławogórskiego.  Po lewej stronie kościoła tuż obok zakrystii znajdowała się druga kaplica zwana kaplica literatów, z obrazem Matki Boskiej. W nawie głównej znajdowały się ołtarze którymi opiekowały się mławskie cechy: kowalski, krawiecki, kuśnierzy i inne.

W pobliżu ołtarza umieszczona była drewniana  chrzcielnica, bez stożka „nie dość stosowana” – zanotował wizytator. Obok kościoła stała stara drewniana dzwonnica, w której znajdowały się średniej wielkości trzy dzwony. Wokół budynku kościelnego usytuowany był  cmentarz ogrodzony drewnianym płotem.

 Kościół w takim stanie przetrwał do roku 1692, kiedy to z niewidomych przyczyn, w mieście wybuch wielki pożar, podczas którego spaliła się większość domów, ratusz miejski i budynek kościoła, z którego zostały tylko ułamki muru i fundamenty.  Wnętrze kościoła   prawdopodobnie było co jakiś czas  malowane i ozdabiane. Nie jest wykluczone, że mogło być też, głównie podczas „potopu” szwedzkiego, plądrowane i niszczone. Ogromny pożar miasta z 1692 roku praktycznie unicestwił pierwszą świątynię w Mławie. Funkcję kościoła parafialnego przez 20 kolejnych lat pełnił kościół św. Wawrzyńca, znajdujący się na wzgórzu cmentarnym.

Odbudowy zniszczonej świątyni  podjęli się, sprowadzeni do Mławy  w czerwcu 1712 roku, księża misjonarze św. Wincentego a Paulo: Stanisław Wawrzyniec Benik, Józef Michał Melchior, Jakub Stanisław Mroczek i Maciej Stanisław Znamięcki.  Roboty budowlane wykonane zostały w  wyjątkowo krótkim czasie, ponieważ latem 1713 roku zostały ukończone. W ciągu roku zbudowano świątynię,  oczywiście w tzw. stanie surowym, bez odpowiedniego do rangi miejsca wyposażenia. Zapewne jeszcze przed przybyciem misjonarzy zostały zgromadzone odpowiednie materiały budowlane i środki finansowe.  Po kolejnej wizytacji można było zapisać że, „…kościół w roku 1712 przez kapłanów Zgromadzenia Misji jest prawie z fundamentów wystawiony. Konsekrowany jest w 1713 roku, dnia 4 miesiąca czerwca przez Jaśnie Wielmożnego Imć księdza Załuskiego, biskupa płockiego”.  Z opisu budowli wynikało, że „ Kościół parafialny mławski murowany, dachówką pokryty, mający długości łokci 50, a szerokości 20, posadzkę ma z tarcic rżniętych, […] Ten kościół jest w figurę krzyżową wystawiony”. Czyli budynek miał 30 metrów długości i 12 metrów szerokości i był w  kształcie krzyża łacińskiego.

            Odbudowany kościół św. Trójcy

Przed wejściem do kościoła wybudowana została kruchta o długości 8 i szerokości 6 łokci, czyli prawie  długa na 5 metrów i 3,5 szeroka. Wchodziło się do niej przez dwuczęściowe drzwi.

Prace związane z wyposażeniem wnętrza kościoła musiały potrwać długi okres czasu, ponieważ sytuacja polityczna a tym samym kondycja mieszkańców Mławy od niej zależna, nie była najlepsza. Warto zaznaczyć, że od 1700 roku toczyła się tzw. II wojna północna, która nie ominęła ziem polskich. W jej trakcie w Rzeczypospolitej ukształtowały się dwa stronnictwa wzajemnie się zwalczające. W 1710 roku starosta mławski -Jakub Przebendowski będący stronnikiem króla saskiego, zgromadził w pobliżu  Mławy  posiłki wojskowe dla jego zwolenników. Stronnik króla Stanisława Leszczyńskiego  – major wojsk polskich Krajewski, kwaterujący w mieście przez 4 miesiące, zarekwirował zapasy przygotowane dla przeciwników i nałożył na miasto kontrybucję  17 tysięcy złotych. Stacjonujące oddziały obu zwalczających się stron, dopuszczały się grabieży i gwałtów.
Przemieszczające się wojska często  przynosiły inne nieszczęścia – epidemie.  W latach 1708-1712 „grasowała” w Mławie dżuma, czyniąc wielkie spustoszenia wśród  mieszkańców. Dotknęła również miejscowe duchowieństwo  m.in.  mławskiego proboszcza  ks. Andrzeja Mączkowskiego.

Przedstawiona sytuacja powodowała zubożenie mieszkańców Mławy i okolicznej szlachty, którzy mimo ciężkiej sytuacji  bytowej, zdobyli się na odbudowanie kościoła i stopniowe wyposażanie  jego wnętrza. Najważniejszym elementem wyposażenia każdego kościoła są ołtarze. Zapewne na konsekrację w 1713 roku przygotowany był ołtarz główny. Ołtarze boczne, zbudowano później,  jak wynikałoby z wizytacji dziekańskiej 1738 roku, w której zapisano, że osiem ołtarzy bocznych zostało niedawno zbudowanych. Ołtarz główny poświęcony był św. Trójcy i św. Wincentemu. Kosztował sporą sumę, bo 1705 dukatów. Cała zaś konstrukcja ołtarzowa kosztowała 2 977 dukatów. Na konsekrację nie był wyzłocony. Nowy ołtarz główny był murowany, z rzeźbioną nastawą, pomalowany, nakryty obrusami. W środku umieszczone było drewniane rzeźbione cyborium posrebrzane i pozłacane.

Po obu stronach ołtarza  głównego znajdowały się ołtarze boczne; po prawej ołtarz św. Mikołaja biskupa, rzeźbiony, pomalowany, w części posrebrzany i pozłacany,  którym opiekował się cech rolników.  Po lewej  umieszczony został ołtarz poświęcony św. Józefowi, będący pod opieką cechu szewców. Wzdłuż północnej ściany kościoła, gdzie dawniej znajdowała się kaplica Sławogórskich, usytuowany był ołtarz z obrazem św. Teresy, a następnie   św. Jana Chrzciciela. Opiekę nad nim sprawował cech kowali. Obok ambony stał ołtarz z pozłacanym krucyfiksem a nad nim wisiał obraz Chrystusa Króla Boleści. Ołtarzem opiekował się cech kuśnierzy. Ostatni ołtarz po lewej stronie kościoła należał do Bractwa Różańcowego, w którym wisiał obraz Matki Bożej Różańcowej. Obraz ten miał srebrną sukienkę częściowo pozłacaną. Ostatni ołtarz w nowo zbudowanym kościele należał do cechu krawieckiego. Początkowo wisiał w nim obraz św. Anny  a na górze obraz Jana Chrzciciela.

W kolejnych latach wnętrze kościoła zmieniało się. W protokole wizytacji generalnej, która odbyła się w 1817 roku,  zanotowano już siedem ołtarzy; zmienił się również ołtarz główny. „Ołtarz główny dwukondygnacyjny miał dwa obrazy: św. Trójcy, a na górze obraz Przemienia Pańskiego.[…] Na  obrazie św. Trójcy są dwa wota srebrne, jedno w formie serca, a drugie tabliczka kwadratowa”. Oprócz wspomnianych ołtarzy w kościele znajdowała się drewniana chrzcielnica z początku XVIII wieku z figurą przedstawiającą chrzest Jezusa.

W latach  1834-1835 ks. Paweł Smoliński dokonał kolejnego odnowienia wnętrza kościoła, wydatkując na ten cel kwotę ponad  31 tysięcy złotych. Rok później odlano 4 nowe dzwony i umieszone je w dzwonnicy. W kolejnych latach kościół uległ  zaniedbaniu. W roku  1870 roku nabożeństwa przeniesiono do kościoła św. Wawrzyńca.   Dziesięć lat  później, w latach  1882-1886 świątynię  całkowicie przebudowano, dodając nawy boczne i dwie wieże na frontonie.  Od strony wschodniej dobudowano zakrystię  wraz kapitularzem. Nowy kościół  był znacznie większy, ale stracił swój gotycki styl architektoniczny.

O Mławie w dawnych czasach… Czytaj więcej…

dr Leszek Arent

Urodzony w Mławie i związany z Mławą. Absolwent Wydziału Historycznego Uniwersytetu Warszawskiego, wieloletni pracownik i dyrektor Muzeum Ziemi Zawkrzeńskiej. Członek Towarzystwa Przyjaciół Ziemi Mławskiej, mławskiego oddziału Polskiego Towarzystwa Numizmatycznego, Rady Społeczno-Naukowej Stacji Naukowej im. prof. Stanisława Herbsta, zarządu Fundacji im. Korzybskich w Mławie, Mazowieckiego Oddziału Stowarzyszenia Muzealników Polskich, zarządu Mazowiecko-Podlaskiego Towarzystwa Naukowego z siedzibą w Warszawie. Zasiada w Kapitule tytułu Mławian Roku i Nagrody Honorowej im.  dr Józefa Ostaszewskiego funkcjonującej przy Stacji Naukowej w Mławie. Jeden z redaktorów  „Mławskiej Kroniki Archeologiczno – Numizmatycznej”, pisma społeczno–kulturalnego „Dwutygodnik Mławski”, „Studiów i Materiałów do dziejów Ziemi Zawkrzeńskiej” i rocznika „Ziemia Zawkrzeńska”. Uhonorowany licznymi wyróżnieniami i odznaczeniami m.in. Srebrnym Krzyżem Zasługi RP, medalem „Zasłużony dla Miasta Mławy, honorową odznaką „Zasłużony dla Kultury polskiej”, Złotą Odznaką Polskiego Towarzystwa Numizmatycznego i Złotym Krzyżem Zasługi.