14 lutego 2022 roku minęła 80 rocznica powołania Armii Krajowej, a właściwie przekształcenia wcześniej powstałego Związku Walki Zbrojnej. Nowa podziemna struktura była integralną częścią sił zbrojnych państwa polskiego, powołaną przez legalny rząd polski na emigracji, działający początkowo we Francji a następnie w Wielkiej Brytanii.

Armia Krajowa była kontynuatorką wcześniej powstałej organizacji wojskowo-politycznej, a następnie typowo wojskowej. Pierwszą strukturę konspiracyjną zaczęto organizować jeszcze przed kapitulacją Warszawy, we wrześniu 1939 roku. Jak przebiegało tworzenie podziemnych sił zbrojnych w okupowanym kraju?. Żeby to prześledzić, musimy cofnąć się do końca września 1939 roku.

Jeszcze przed kapitulacją Warszawy z rozkazem Naczelnego Wodza  marszałka Śmigłego-Rydza,  przyleciał samolotem z Rumunii do Warszawy  mjr Galinat, który przekazał gen. Rómmlowi, dowódcy armii „Warszawa” polecenie tworzenia wojskowej organizacji konspiracyjnej. Rómmel zadanie te zlecił gen. Michałowi Tokarzewskiemu – Karaszewiczowi, który już wcześniej zaczął organizować wojskowo-polityczną,  –  Służbę Zwycięstwa Polski. Warto w tym miejscu podkreślić że  SZP uzyskała w ten sposób  mandat Naczelnego Wodza i od początku była  Wojskiem Polskim w konspiracji. Tym samym różniła się od powstających później organizacji paramilitarnych poszczególnych stronnictw, jak Chłopska Straż (Chłosta), później Bataliony Chłopskie utworzone przez podziemne Stronnictwo Ludowe „Roch”, Narodową Organizację Wojskową, później Narodowe Siły Zbrojne obozu narodowego, czy Gwardia Ludowa powołana przez Polską Partię Socjalistyczną – Wolność, Równość, Niepodległość.

Służba Zwycięstwa Polski została przekształcona w Związek Walki Zbrojnej rozkazem gen. Władysława Sikorskiego z 13 listopada 1939 roku, premiera i Naczelnego Wodza na emigracji we Francji. Było to kolejne potwierdzenie legalności organizacji podziemnej w kraju, której już od 1940 roku, zgodnie z rozkazami Komendy Głównej miały podporządkować się wszystkie organizacje paramilitarne. ZWZ uważany był za Polskie Siły Zbrojne w Kraju.  Na potrzeby głównie zewnętrzne,  rozkazem Naczelnego Wodza z 14 lutego 1942 roku zmieniono nazwę  ZWZ na Armię Krajową.

Struktura wewnętrzna ZWZ/AK początkowo składała się z  6 obszarów, te zaś dzieliły się na okręgi, obejmujące teren  przedwojennego  województwa lub miasta powyżej 100 tysięcy mieszkańców. W ich składzie znajdowały się obwody obejmujące powiat. 3 -5 obwodów wchodziło w skład okręgu. Niższe struktury stanowiły  rejony i placówki obejmujące wieś lub kilka wsi w ramach obwodu. Taki podział terytorialny był konieczny dla zorganizowania dowodzenia, pracy sieci konspiracyjnej i  służb. Obok  organizacyjnej istniała też struktura mająca charakter bojowy. Był to podział na sekcje – kilku żołnierzy, łączone w drużyny  – kilkunastu ludzi, następnie plutony składające się z paru drużyn i kompanie.

Po początkowym okresie okupacji, koniec 1939 – sierpień  1940 roku, kiedy Komenda Główna znajdowała się we Francji, podział na obszary nie sprawdził się. Komendy obszarów podlegające bezpośrednio  Komendzie Głównej nie spełniły oczekiwanego zadania. Praktycznie istniał tylko kontakt z Obszarem Nr 1 Warszawa, na czele z komendantem płk. Stefanem  Roweckim. Pozostałe komendy  niestety  nie miały kontaktu z Komendą Główną, ponieważ praktycznie nie zostały utworzone.

Ostatecznie utrwalona została struktura organizacyjna, w której zrezygnowano z powoływania obszarów bezpośrednio podległych Komendzie Głównej ZWZ we Francji. Pułkownik Rowecki został mianowany koordynatorem ZWZ na okupację niemiecką a gen. Tokarzewski na sowiecką. Niestety tej funkcji nie objął, ponieważ został 7 marca 1940 roku aresztowany przez NKWD przy przekraczaniu nielegalnie  granicy. 18 czerwca Stefan Rowecki został wyznaczony  na zastępcę  Komendanta Głównego, a 30 czerwca, po klęsce Francji i przeniesieniu rządu emigracyjnego do Wielkiej Brytanii, został mianowany Komendantem Głównym ZWZ. Wcześniej  otrzymał  awans na  generała brygady. Tym samym sprawy konspiracyjnej armii w kraju całkowicie znalazły się w rękach osób działających na terenie okupacji, a nie na emigracji. Ułatwiło to podejmowanie ważnych decyzji.

Obszar nr 1 Warszawa składał  się z dwóch okręgów: Warszawa miasto i Warszawa województwo. Do interesującego nas okręgu Warszawa województwo wchodziły obwody obejmujące powiaty. Po  kolejnej reorganizacji na przełomie lat 1941/1942 okręg Warszawa województwo został podzielony na trzy podokręgi: północny w którym  znajdował się obwód mławski, zachodni i wschodni. Podokręg północny składał się z obwodów, które zostały włączone  do III Rzeszy, (organizacyjnie znalazły się w rejencji ciechanowskiej). W jego składzie były dawne powiaty: ciechanowski, mławski, działdowski, makowski, płoński, pułtuski, sierpecki, płocki, przasnyski oraz miasto Płock. Komenda podokręgu usytuowana została  w Warszawie. Nie było to zbyt dobre rozwiązanie, ponieważ kurierzy musieli przekraczać granicę między Generalną Gubernią a III Rzesza, a to zawsze nastręczało wiele problemów.

Omawiając dość skomplikowaną strukturę AK, należy również wspomnieć o pośrednim ogniwie, miedzy obwodami a podokręgiem jakimi były Inspektoraty Rejonowe.  Obwód mławski razem z działdowskim i przasnyskim, początkowo wchodził w skład Inspektoratu IV, potem, gdy liczbę inspektoratów zmniejszono do trzech, należał do Inspektoratu II, by pod koniec 1942 roku, gdy ponownie powrócono do czterech, obwód mławski wszedł w skład III wraz obwodami ciechanowskim i działdowskim. Ponowna reorganizacja Podokręgu Północnego przeprowadzona w grudniu 1944 roku powołała dwa inspektoraty. Mława znalazła się w Inspektoracie II z obwodem  działdowskim, płockim i sierpeckim. Ta nadmierna reorganizacja nie sprzyjała stabilizacji działalności podziemnej, powodowała chaos i niepotrzebne  ciągłe zmiany  organizacyjne, wynikała z przyczyn obiektywnych, jakimi były aresztowania, wywózki na przymusowe roboty do Niemiec i przechodzenie oficerów do innych organizacji konspiracyjnych.

Obwód mławski  ZWZ został powołany 15 sierpnia  1940 roku. Jego struktura odzwierciedlała wytyczne zawarte w instrukcji z dnia 5 marca 1942 roku, wydane przez komendanta Rejonu  II o pseudonimie „Zawisza”.  Na czele obwodu stał komendant, któremu bezpośrednio podlegał  adiutant. Ten zaś prowadził kancelarię i archiwum komendy obwodu. Miał do dyspozycji zespół kurierek i kurierów w celu utrzymywania łączności  do skrzynki pocztowej i do sztabu obwodu. Sztab obwodu składał się z następujących oddziałów:

Oddział I– organizacyjno-personalny, jak sama nazwa wskazywała zajmował się sprawami personalnymi, czyli przyjmowaniem członków do organizacji, ewidencją osobową, organizowaniem pracy sztabu i technicznym jego funkcjonowaniem. Ponadto prowadzili członkowie I Oddziału akcje wcielania innych organizacji podporządkowujących się AK. Sprawował bezpośredni nadzór nad działalnością Wojskowej Służby Kobiet. W pierwszym okresie działania oddziałem kierował Józef Mańkowski, ps. „Łąkarz”,rolnik ze wsi Kosiny Stare.

Oddział II – prowadził wywiad i zajmował się kontrwywiadem na terenie obwodu. Był to bez wątpienia jednym z najważniejszych zadań, do jakich zobowiązany był obwód, mający bezpośrednie przełożenie na działania wojenne zarówno na froncie wschodnim jak i na Zachodzie (nie chodzi w tym przypadku tylko o obwód mławski). Ustalanie położenia, liczby jednostek wojskowych, policyjnych, infrastruktury drogowej i kolejowej oraz monitorowanie zachodzących zmian było ważnym zakresem działania wywiadu.  Kontrwywiad miał ostrzegać przed zagrożeniem ze strony  władz okupacyjnych, zabezpieczać struktury organizacyjne przed działaniami agentów, uprzedzać przed akcjami represyjnymi okupanta, wreszcie likwidować konfidentów i agentów niemieckich. Na czele oddziału stał do sierpnia 1942 roku Jan Wasiłowski, ps. „Janusz”, nauczyciel z Mławy.

Oddział III – zajmował się sprawami operacyjno-szkoleniowymi, sporządzał plany walki na terenie obwodu, organizował szkolenie żołnierzy i oficerów.

W sprawach taktycznych podlegał mu komendant SS, czyli Sekcji Specjalnej i oficer uzbrojenia. Oddziałem kierował Stanisław Nydziński, ps. „Brzoza”, rolnik ze Szreńska, porucznik  rezerwy. 

Oddział IV – kwatermistrzowski, zajmował się sprawami gospodarczymi i finansowymi, zapewniając sprawność w działaniu wszystkich organów i służb. Ponadto organizował pomoc dla „spalonych” członków organizacji, aresztowanych i więzionych oraz ich rodzin. Podlegał mu Powiatowy Fundusz Wojenny. Na jego czele stał  w pierwszym okresie Jan Kowalski ps. „Wierzba” rolnik z Siemiątkowa, przedwojenny działacz społeczny.

Oddział V – zajmował się sprawami łączności, zarówno wewnętrznej w obwodzie, między poszczególnymi komórkami sztabu, jak też między inspektoratem i podokręgiem. Dodatkowo prowadził kolportaż prasy konspiracyjnej. Oddziałem kierował Jan Barański ps. „Skowron”. Pochodził z rodziny chłopskiej mieszkającej w  Dąbku. Miał  wykształcenie średnie. 

W składzie sztabu znajdowała się Sekcja Specjalna (SS) dysponująca plutonem żołnierzy,  Pogotowie Kobiet (PK) oraz Służba Ochrony Powstania (SOP), później nazywana Wojskowa Służbą Ochrony Powstania (WSOP).

Obwodem dowodził komendant, który wraz ze sztabem kierował wszystkim jego pracami oraz podległymi strukturami. Funkcję komendantów obwodu mławskiego kolejno pełnili:

1. Edward Kowalski – od 18 sierpnia 1940 roku do 25 września 1941 roku,  z zawodu nauczyciel, używał pseudonimów: „Olsza”, „Sosna”, „Ordon”, „Nowak”.
2. Paweł Rachocki –  od 25 września 1941 roku do 27 października 1944 roku. Używał pseudonimów „Sokół”, „Lech”, „Jurand”, „Bończa”, „Rawicz”, „Borejsza”, „Rymsza”.
3. Henryk Tyszka -od 27 października 1944 roku do końca okupacji, pseudonim „Żurek”.

Obwód mławski w początkowym okresie działalności  został oznaczony numerem 44, następnie od 29 kwietnia 1941 roku do 10 lutego 1942 roku numerem 10. Po zmianie nazwy ZWZ na Armię Krajową występował jako obwód  V. Używano w kontaktach następujących kryptonimów: Maria, Filadelfia, D, V, DV 28, Tylża, Praga, Krynica, P III, V Wa.

Obwód składał się aż z 15 ośrodków, które organizacyjnie stanowiły gminy, oznaczone cyframi rzymskimi.

I – Dąbrowa z siedzibą w Kowalewie, Kosiny z siedzibą w Kosinach Starych, III – Kuczbork z siedzibą w Gościszce, IV – Niechłonin z siedzibą w Łążku, V – Radzanów, VI – Raczyny, ośrodek włączony do obwodu Sierpc, VII – Strzegowo, VIII – Stupsk z siedzibą w Strzałkowie, IX – Szczepkowo – z siedziba w Wiśniewie- Grabowie, X – Szreńsk, XI – Szydłowo z siedziba w Nowej Wsi, XII – Turza Mała, XIII – Wieczfnia, XIV –  Zieluń, XV – miasto Mława.

Warto zapoznać się z zadaniami jakie pełnił komendant obwodu i jaka była jego pozycja w strukturze organizacyjnej AK. Komendanta obwodu mianował  bezpośrednio komendant obszaru lub na wniosek komendanta podokręgu. Taka sama droga stosowana była w przypadku zawieszenia lub odwołania z pełnionej funkcji, bądź przesunięcia do rezerwy. Personalnie komendant obwodu podlegał komendantowi obszaru, poprzez komendanta podokręgu.  W sprawach wyszkolenia i natury taktycznej komendantowi podokręgu przez właściwego inspektora. Była to więc dość skomplikowana podległość, co w trudnych warunkach okupacyjnych oraz to, że obwód mławski znajdował się w granicach Niemiec, a władze podokręgu i obszaru w Warszawie, w Generalnej Guberni, stwarzało dodatkowe trudności komunikacyjne.

Komendant obwodu kierował całokształtem prac: organizacyjnych, wyszkolenia, taktycznych i administracyjnych zgodnie z otrzymanymi rozkazami. Do jego obowiązku należało:

1. Czuwanie nad całokształtem spraw powierzonego obwodu.
2. Dowodzenie całością co oznaczało znajomość wszystkich zagadnień życia w konspiracji.
3. Dobór odpowiedniego personelu na odpowiednie stanowiska „ a po zbadaniu dokładnym pod względem wartości moralnej, ideowości oraz przeszłości do 1. 10. 1939 i od tego czasu do chwili obecnej  – przedstawić wniosek przełożonym władzom Kom. Okręgu, Podokręgu z prośbą o zatwierdzenie i w wypadku pozytywnym, przyjęcie współpracownika” – taki zapis znajduje się wyjaśnieniu władz zwierzchnich o zadaniach komendantów obwodów”. Był to nadzwyczaj biurokratyczny i trudny do realizacji wymóg, dotyczący przyjmowania nowych ludzi do konspiracji.

Jakie były dalsze zalecenia dla komendanta obwodu ze strony władz zwierzchnich „ Personel dobierać sobie z takim wyrachowaniem, by kier. Wyszk.t. zn  III [ oddziału] obw. mógł ze wszystkim zastąpić Kom. Obw., natomiast t.zw. jedynkarza obw. Należy upatrzyć i dobrać sobie np. starszego kpt., który mógłby w przyszłości być następcą Kom. Obw. i pozostawać na miejscu na wypadek wyruszenia do akcji”. Były to trudne do zrealizowania zalecenia, zważywszy na warunki okupacyjnej  działalności.

Kto, zgodnie z rozkazem organizacyjnym dla komendy obwodu, mógł zostać przyjęty do organizacji?.  Członkiem Armii Krajowej może być każdy Polak i Polka  mający co najmniej 17 lat. Przyjęcie odbywało się po zweryfikowaniu postawy tak pod względem moralnym jak zadaniowym, który stawiała praca konspiracyjna. Rekrutacja członków odbywać się musi indywidualnie. „ w doborze członków kłaść nacisk na kandydata, jego niewątpliwe wartości moralne. W żadnym wypadku nie dążyć do sukcesów ilościowych”. Były to bardzo dobre zalecenia i wytyczne, ale wątpliwe jest praktyczne ich wykonanie. Na jakich przesłankach ustalano wartości moralne kandydata do organizacji? Wywiad wśród znajomych w miejscu zamieszkania, rozmowa indywidualna i obserwacja w codziennym zachowaniu? Te wszystkie czynności nie były łatwe do wykonania. Zapewne  stosowano zazwyczaj proste metody rekrutacji, jakim było poręczenie sprawdzonych w organizacji zaprzysiężonych osób.

Mławski obwód Armii Krajowej  organizacyjnie funkcjonował do końca okupacji niemieckiej. Po powstaniu warszawskim jego struktury praktycznie już nie działały.

 O Mławie w dawnych czasach… Czytaj więcej…

dr Leszek Arent

Urodzony w Mławie i związany z Mławą. Absolwent Wydziału Historycznego Uniwersytetu Warszawskiego, wieloletni pracownik i dyrektor Muzeum Ziemi Zawkrzeńskiej. Członek Towarzystwa Przyjaciół Ziemi Mławskiej, mławskiego oddziału Polskiego Towarzystwa Numizmatycznego, Rady Społeczno-Naukowej Stacji Naukowej im. prof. Stanisława Herbsta, zarządu Fundacji im. Korzybskich w Mławie, Mazowieckiego Oddziału Stowarzyszenia Muzealników Polskich, zarządu Mazowiecko-Podlaskiego Towarzystwa Naukowego z siedzibą w Warszawie. Zasiada w Kapitule tytułu Mławian Roku i Nagrody Honorowej im.  dr Józefa Ostaszewskiego funkcjonującej przy Stacji Naukowej w Mławie. Jeden z redaktorów  „Mławskiej Kroniki Archeologiczno – Numizmatycznej”, pisma społeczno–kulturalnego „Dwutygodnik Mławski”, „Studiów i Materiałów do dziejów Ziemi Zawkrzeńskiej” i rocznika „Ziemia Zawkrzeńska”. Uhonorowany licznymi wyróżnieniami i odznaczeniami m.in. Srebrnym Krzyżem Zasługi RP, medalem „Zasłużony dla Miasta Mławy, honorową odznaką „Zasłużony dla Kultury polskiej”, Złotą Odznaką Polskiego Towarzystwa Numizmatycznego i Złotym Krzyżem Zasługi.