Wystąpienia przeciwko carskiej władzy w Rosji  a następnie  w Królestwie Polskim, miały inny charakter, choć  podłoże te same. Była nim walka przeciwko despotyzmowi carskiemu. Impulsem do działań protestacyjnych, była przegrana przez Rosję wojna z Japonią. Tu warto dodać, ze zamiast reform usprawniających funkcjonowanie państwa, władze wybrały represje, a w krajach podbitych politykę ucisku narodowego: mnożyły się aresztowania i wyroki śmierci, zsyłki na Syberię. Rozbudowywano system policyjnego donosicielstwa i szpiegowania społeczeństwa.

Wybuch wrzenia rewolucyjnego  w cesarstwie rosyjskim spowodował brutalne potraktowanie, pokojowej manifestacji przed pałacem carskim w Petersburgu 22 stycznia  1905 roku. Zamiast rozmów z manifestantami padły strzały. Byli zabici i ranni. Odbiło się  to głośnym echem również w Królestwie Polskim, gdzie Polacy domagali się swobód demokratycznych.  Wprowadzenia języka polskiego do szkół i instytucji samorządowych, zniesienia  nazwy „Kraj Przywiślański” i przywrócenia nazwy Królestwo Polskie.  W latach  1905 –  1907 miały miejsce wydarzenia które można nazwać walką o wyzwolenie narodowe z elementami rewolucyjnymi klasy robotniczej i robotników rolnych.

W Mławie  już w styczniu 1905 roku  pojawiły się pierwsze wystąpienia z żądaniem wprowadzenia języka polskiego w korespondencji i w uchwałach. Na zebraniu gminy mławskiej w dniu 5 stycznia odmówiono podpisania uchwały w języku rosyjskim, tłumacząc, że „nie rozumieją tego języka i słuchać go nie pragną”. Za takie postepowanie  odsunięty   został od urzędowania Józef Wójcicki –  wójt gminy Mława.

Podobne wystąpienia miały miejsce w poszczególnych gminach powiatu mławskiego. W gminie Dębsk 19 stycznia na zebraniu nastąpiło głosowanie za wprowadzeniem języka polskiego do uchwał gminnych. Ziemianin „ Piechowski podniósłszy rękę do góry wezwał zebranie > Podnieście rękę kto chce, aby postanowienie zostało napisane po polsku < . Wszyscy zebrani podnieśli.”  Podobny przebieg miało zebranie gminne w Szczepkowie, które zakończyło się rozejściem, ponieważ nie było zgody na napisanie uchwał języku polskim. W gminie Mostowo zebranie nie doszło do skutku, bo nie było zgody na napisanie uchwał w języku rosyjskim. Inicjatorami żądań wprowadzenia języka polskiego do uchwał gmin i korespondencji w języku polskim byli głównie ziemianie. W raportach władz rosyjskich określani zostali jako prowokatorzy. Warto wymienić kilku najbardziej aktywnych: Karol Reinhard, Stefan i Władysław Piechowscy, Józef Krajewski, Teodor Wiśniewski, Stanisław Krępski, Michał i Tadeusz Rudowscy.

W połowie 1905 roku atmosfera stała się coraz bardziej napięta. Chodziło o wprowadzenie języka polskiego do szkół. Dochodziło nawet  do aktów agresji. 27 maja w Mławie nieznani sprawcy, jak raportował gubernator płocki generał – gubernatorowi warszawskiemu, napadli na wojskowych niższych stopni a „taki sam napad był w osadzie Chorzele 6 czerwca. O tych zajściach zbierane są szczegółowe wiadomości  i w swoim czasie zostanie zameldowane”.  Ponadto „ W majątkach Wiśniewo i Windyki i w lesie w pobliżu wsi Nosarzewo odbywały się gromadne zjazdy ziemian i osób innych stanów„  – raportował gubernator płocki. „Natomiast w gminie Mława odmówili pełnienia swoich służbowych obowiązków porzuciwszy swe odznaki służbowe p.o. wójta i 24 sołtysów”.

W październiku i listopadzie dochodziło do strajków szkolnych w Mławie. Przybierały one często agresywny charakter. Jak sygnalizował gubernator płocki „ 24 października do Mławskiej dwuklasowej męskiej szkoły  i jednoklasowej żeńskiej szkoły, wszedł tłum mławskich obywateli z  Żuchniewskim, Wiśniewskim i Jeżewskim na czele i zażądał prowadzenia nauczania wyłącznie w polskim języku z lekcjami języka rosyjskiego nie więcej niż 1-2 godziny tygodniowo”.

Efektem  tych dążeń  była   patriotyczno-religijna manifestacja zorganizowana w Mławie  10 grudnia 1905 roku. Po mszy odprawionej przez ks. Stanisława Ordona w kościele św. Trójcy, uformował się pochód liczący około  6 tysięcy mieszkańców, do którego przyłączyli się również mławscy Żydzi.  Manifestanci z chorągwiami kościelnymi, sztandarami z orłem białym,  polskimi herbami  i godłami,   udali się na cmentarz choleryczny znajdujący się w pobliżu ulicy Niborskiej.  Pochód poprzedzała  orkiestra. Tam uroczyście postawiono krzyż na grobie powstańca styczniowego Michała Orlika. Było to uczczenie ofiary walczącej o niepodległość Polski,  symboliczne  nawiązanie do wydarzeń związanych z powstaniem roku 1863. W  drodze powrotnej do kościoła  manifestujący śpiewali pieśń „ Jeszcze Polska nie zginęła”. 

Nim ponownie udali się do kościoła, trzykrotnie obeszli kościół i ratusz wokół rynku. Na rynku z balkonu  narożnej kamienicy przemawiała  do zgromadzonych manifestantów m. in.  pisarka Zuzanna Morawska, żądając wprowadzenia języka polskiego do szkól i urzędów gminnych oraz sądów. 

Padały również postulaty domagające  się  wprowadzenia autonomii.   Dla poparcia manifestacji  patriotyczno-religijnej domy  przy rynku zostały udekorowane polskimi flagami i godłami. Wieczorem w oknach zapłonęły świece.

W tym miejscu warto podkreślić, że wśród manifestantów znajdowało się około  150  przedstawicieli okolicznych ziemian, którzy  częściowo stawili się konno. Ubrani byli  w stroje narodowe w rogatywkami na głowach, przepasani biało-czerwonymi szarfami machający biało-czerwonymi sztandarami. Manifestacja odbywała się w podniosłym nastroju i przebiegła pokojowo. To właśnie ziemianie i okoliczna drobna szlachta byli głównymi organizatorami patriotycznych wystąpień na terenie powiatu mławskiego, wspólnie z aktywnymi mieszkańcami  w samym mieście. Warto podkreślić,  że w manifestacji 10 grudnia uczestniczyła praktycznie większość dorosłej ludności i co ważniejsze przyłączyli się do niej mławscy Żydzi.

Manifestacja mławska  była jedną z wielu. Już latem 1905 roku we wsi Czernice Borowe, w powiecie przasnyskim, odbyła się demonstracja patriotyczna, która zgromadziła około 2 tysięcy uczestników. Według relacji naocznego światka „Pochód uformował się w Czernicach Borowych, skąd ruszył do  lasu czernickiego. Na przodzie jechała  kawaleria prowadzona przez Kowalskiego, rządcę  majątku Chojnowo, a za nią postępował tłum uczestników ze sztandarem na czele „.  W samym Przasnyszu, ze względu na duży garnizon wojskowy, trudno było urządzić manifestacje.

Kolejną okazją do zamanifestowania polskości była 50. rocznica śmierci narodowego wieszcza – Adama Mickiewicza. Obchody tej rocznicy podzielono na kościelną, która odbyła się 12 grudnia i świecką,   zorganizowaną tydzień później. W części kościelnych obchodów rocznicowych, głównym akcentem była uroczysta  żałobna msza święta, odprawiona o godzinie 10³⁰ przez ks. Ordona, w trakcie której,  ksiądz „ wraz z wikariuszami przy wspaniale przybranym katafalku, ozdobionym biustem wieszcza, odśpiewał Libera me Domine. Podczas mszy św. na chórze śpiewała miejscowa Lutnia. Zaś mowę żałobną osnutą na tle utworów poety wygłosił z ambony miejscowy prefekt ks. Brzuzy. Kościół był ściśle wypełniony wszystkimi warstwami miejscowego i okolicznego społeczeństwa  – odnotowała gazeta „Echa Płockie i Łomżyńskie”.

Masowe wystąpienie ludności Królestwa Polskiego w trakcie rewolucji 1905 – 1907 zmusiły władze carskie do ustępstw.  Wprowadzono język polski do szkół,  zezwolono na zakładanie stowarzyszeń , organizacji kulturalnych i oświatowych, restytucji samorządu miejskiego i działalności partii politycznych. Już w połowie 1906 roku zalegalizowana została Polska Macierz  Szkolna.

 O Mławie w dawnych czasach… Czytaj więcej…

dr Leszek Arent

Urodzony w Mławie i związany z Mławą. Absolwent Wydziału Historycznego Uniwersytetu Warszawskiego, wieloletni pracownik i dyrektor Muzeum Ziemi Zawkrzeńskiej. Członek Towarzystwa Przyjaciół Ziemi Mławskiej, mławskiego oddziału Polskiego Towarzystwa Numizmatycznego, Rady Społeczno-Naukowej Stacji Naukowej im. prof. Stanisława Herbsta, zarządu Fundacji im. Korzybskich w Mławie, Mazowieckiego Oddziału Stowarzyszenia Muzealników Polskich, zarządu Mazowiecko-Podlaskiego Towarzystwa Naukowego z siedzibą w Warszawie. Zasiada w Kapitule tytułu Mławian Roku i Nagrody Honorowej im.  dr Józefa Ostaszewskiego funkcjonującej przy Stacji Naukowej w Mławie. Jeden z redaktorów  „Mławskiej Kroniki Archeologiczno – Numizmatycznej”, pisma społeczno–kulturalnego „Dwutygodnik Mławski”, „Studiów i Materiałów do dziejów Ziemi Zawkrzeńskiej” i rocznika „Ziemia Zawkrzeńska”. Uhonorowany licznymi wyróżnieniami i odznaczeniami m.in. Srebrnym Krzyżem Zasługi RP, medalem „Zasłużony dla Miasta Mławy, honorową odznaką „Zasłużony dla Kultury polskiej”, Złotą Odznaką Polskiego Towarzystwa Numizmatycznego i Złotym Krzyżem Zasługi.