Mława przez krótki okres czasu była siedzibą gubernatorstwa. Taka pozycja miasta zazwyczaj kojarzy się  z  centralnym ośrodkiem, w którym mieściły się  ważne władze, zarządzające wielkim terenem z  dużą  liczbą ludzi. Niestety, nasze miasto było tylko siedzibą gubernatorstwa wojskowego, niemieckiej administracji wojskowej w latach 1916 -1918. Były to czasy w okresie I wojny światowej.

Wielka wojna, jak ją początkowo nazywano,  wybuchła   zupełnie nieoczekiwanie  w środku lata. W tamtych czasach był to okres odpoczynku i zaniechania prawie wszystkich podstawowych działań państwowych i dyplomatycznych. Kto tylko mógł, mając odpowiednie  środki finansowe, udawał się na wakacje do znanych miejscowości wypoczynkowych. Nie próżnowali tylko serbscy nacjonaliści. Wykorzystując wizytę w Sarajewie następcy tronu austriackiego i węgierskiego, dokonali zamachu na arcyksięcia Franciszka Ferdynanda i jego żonę Zofię. Strzały oddane przez Gawriłę Proncipa, były iskrą, która doprowadziła miesiąc później do wybuchu wojny światowej. Czy można było tej wojny uniknąć ? Chyba nie.

Istniał  bowiem klimat sprzyjający do  działań zbrojnych,  istniały porozumienia wojskowe  skupiające w jednym bloku: Anglię, Francję i Rosję przeciwko Niemcom, Austro-Węgrom i Włochom.  Ponadto zabrakło wyobraźni wśród wielkich tego świata, nie mówiąc o  mniej wyrobionej części ludności, do czego mogą doprowadzić wielkie konflikty zbrojne. Mocarstwa imperialne: Niemcy, Rosja, Austro-Węgry i Francja, a także Anglia miały ukrywane przed opinią publiczną cele, które były przyczyną konfliktów. Kilka z nich należy wymienić: chęć dominacji w Europie, zdobycie źródeł surowców dla przemysłu, wzajemne zwalczanie w poszczególnych rejonach Europy, np. na Bałkanach i w cieśninach tureckich. Francja pałała żądzą, odzyskania utraconej na rzecz Rzeszy Niemieckiej w 1870 roku, Alzacji i Lotaryngii, Niemcy po pokonaniu Francji, zamierzały utworzyć w Afryce Środkowej własne imperium kolonialne, Rosja pragnęła, kosztem upadającego imperium tureckiego, zdobyć cieśniny Bosfor i Dardanelle.

Wybuch wielkiej wojny światowej i jej koszmar  może zawierać się w lakonicznie sformułowanej  tezie, według której była ona zbiegiem okoliczności wynikających z  „głupoty królów, polityków i generałów, którzy dążyli do konfliktu i nie zapobiegli mu. I na łatwowiernej próżności ludzi, którzy sądzili, że wojna to jakaś impreza – kalejdoskop ładnych mundurów, męskiej odwagi, kobiecego podziwu, parad i poczucia szczęścia w nieśmiertelnej młodości”.

W wyniku działań zbrojnych miedzy Rosją a Niemcami w lipcu i sierpniu  1915 roku wojska niemieckie zajęły Królestwo Polskie. Mława dostała się pod okupację niemiecką 15 lipca 1915 roku.

24 sierpnia 1915 roku władze niemieckie powołały twór polityczny noszący nazwę Generalne  Gubernatorstwo Warszawskie. Na jego czele stanął generał – gubernator  Hans von Beseler. Obszar gubernatorstwa, obejmujący 61 250 tys. km i liczący ok. 7,5 mln ludności, podzielono na jedenaście   mniejszych wojskowych gubernatorstw. Jednym z nich była Mława.  Gubernator  von Beseler na podległym terenie posiadał praktycznie nieograniczoną władzę. Podlegały mu władze administracyjne oraz niemieckie wojska, stacjonujące na terenie gubernatorstwa. Miał prawo wydawania zarządzeń, które były publikowane w dwóch językach: niemieckim i polskim, oraz prawo ustanawiania poboru do wojska, opłat i podatków. W sprawach służbowych podlegał wyłącznie cesarzowi, a faktycznie kanclerzowi. Generalny gubernator rezydował  na Zamku Królewskim w Warszawie.

Kolejną decyzją reorganizacyjną było utworzenie 13 kwietnia 1916 roku   Gubernatorstwa Wojskowego Mława z siedzibą w naszym mieście.  Do Mławy zostało przeniesione z Ciechanowa. Na obszarze podległym mławskiemu gubernatorstwu, znalazły się trzy dawne  powiaty:  mławski, ciechanowski i przasnyski, połączone w jednym okręgu administracyjnym. Na czele powiatu stał naczelnik, którego zarządzenia publikowane były w lokalnym nowoutworzonym czasopiśmie urzędowym zatytułowanym „ Mlawer Zeitung. Amtliches Organ fur die Kreise Mlawa, Ciechanow unt Praschnitz” („ Gazeta Mławska. Organ Urzędowy dla powiatów mławskiego, Ciechanowskiego i Przasnyskiego” Najwyższą władzę na obszarze gubernatorstwa wojskowego sprawował gubernator, zazwyczaj w stopniu generała majora, którego głównym zadaniem było utrzymanie spokoju, porządku i bezpieczeństwa.

Pierwszym  mławskim gubernatorem  był generał lejtnant von Loos. Gubernator wojskowy w Mławie, jak również  i pozostali gubernatorzy, w zasadzie nie sprawowali w terenie władzy cywilnej, ale odpowiadając za bezpieczeństwo na określonym terenie, wydawali rozporządzenia władzom administracyjnym: naczelnikom powiatu, burmistrzom i wójtom.

Gubernator von Loos miał do dyspozycji sztab gubernatorstwa, który w październiku 1916 roku obejmował od 9 do 11 stanowisk oficerskich, lub urzędniczych odpowiadających randze oficerskiej. Sztab gubernatora wojskowego był pośrednim szczeblem dowodzenia pomiędzy sztabem gen. Hansa von Beselera – Generalnego Gubernatora Warszawskiego a wojskami stacjonującymi w terenie. Głównie batalionami Landszturmu. Poza stanowiskami gubernatora i dwóch adiutantów utworzono też etat dla lekarza gubernatorstwa, weterynarza i dwóch radców sądu wojennego. Ponadto w sztabie funkcjonowało około 20 etatów podoficerskich i  szeregowców m.in. dla pisarzy, podoficera sanitarnego, ordynansa, dwóch kierowców i dwóch pomocników dla nich oraz 10 szeregowców taborowych.  Nieco później powiększono sztab o stanowisko pastora ewangelickiego i kapelana katolickiego oraz szefa odcinka Centralnego Urzędu policji.  Do dyspozycji  każdego gubernatorstwa wojskowego  planowano oddać po dwa samochody  osobowe i jedna dwukonną dorożkę oraz pięć wierzchowców.

Warto odkreślić ważna rolę jaką odgrywał główny weterynarz gubernatorstwa. Sprawował on szeroko rozumianą weterynaryjną opiekę medyczną.  Zajmował się monitorowaniem i zwalczaniem epidemii, o wybuch której, w tych trudnych czasach nie było trudno, ze względu na przemieszczanie się dużych mas żołnierzy i koni.  Ponadto sprawdzał wypełnianie zarządzeń z zakresu higieny weterynaryjnej. Weterynarz ściśle współpracował z komisjami rekwizycyjnymi inspektoratu „ zakupu” koni dla potrzeb wojska.

Gubernatorzy wojskowi, a więc i gubernator von Loos, byli zwierzchnikami sądów wojskowych wyższego szczebla, utworzonych przy gubernatorstwach. W Mławie  rozprawom sądowym przewodniczył w latach 1916 -1917 radca sadu wojennego Olawski, a po nim sędzia  Coppernrath, pochodzący z Dortmundu. Wojskowy wymiar sprawiedliwości działał niezależnie od Sadu Okręgowego w Mławie. Zajmował się poważnymi przestępstwami kryminalnymi takim jak: napady rabunkowe z użyciem broni, a także przestępstwami politycznymi.  Sądy wojskowe wydawały surowe wyroki. Na karę śmierci przez rozstrzelanie skazany został 18 maja 1918 roku robotnik z Żuromina – Jam Masanowski, za kradzież koni i wymuszenia z  użyciem  broni.    Najgłośniejszą  rozprawę  przeprowadził sąd polowy gubernatorstwa, w dniach 21 i 31 października 1918 roku, w wyniku której zostali skazani na karę śmierci przez rozstrzelanie, członkowie strzegowskiej organizacji POW. Byli oni uczestnikami akcji przeprowadzonej 15 października w Strzegowie na posterunek żandarmerii. Zostali aresztowani następnego dnia i brutalnie przesłuchiwani w Mławie. Rozstrzelani zostali: Bernard Olszewski, Jan Nitowski, Czesław Luks, Jan Flota i Jan Tarłowski. Pozostali uczestnicy akcji zostali skazani na wieloletnie więzienie.

Mławski gubernator wojskowy  dowodził oddziałami wojskowymi stacjonującymi na terenie gubernatorstwa. Były to bataliony piechoty Landwehry: „Ratibor”- stacjonującym w Przasnyszu i „Neufahrwasser” znajdującym się w Ciechanowie. W Mławie stacjonował do 1916 roku   sztab  1 szwadronu Królewsko- Bawarskiego Rezerwowego Pułku Kawalerii, następnie zmniejszony do ½ szwadronu. W 1918 roku  stacjonowała już tylko ¼ 1 szwadronu  Landwehry III Korpusu Armijnego.  

Gubernatorzy mieszkali w okazałej secesyjnej  kamienicy znajdującej się przy Zielonym Rynku.  Siedzibą sztabu gubernatorstwa była obszerna kamienica przy ulicy Długiej. Na koniec warto dodać, że Gubernatorstwo Wojskowe Mława zostało zlikwidowane w czasie akcji rozbrojeniowej, przeprowadzonej przez mławską Polską Organizację Wojskową,  w listopadzie 1918 roku.

 O Mławie w dawnych czasach… Czytaj więcej…

dr Leszek Arent

Urodzony w Mławie i związany z Mławą. Absolwent Wydziału Historycznego Uniwersytetu Warszawskiego, wieloletni pracownik i dyrektor Muzeum Ziemi Zawkrzeńskiej. Członek Towarzystwa Przyjaciół Ziemi Mławskiej, mławskiego oddziału Polskiego Towarzystwa Numizmatycznego, Rady Społeczno-Naukowej Stacji Naukowej im. prof. Stanisława Herbsta, zarządu Fundacji im. Korzybskich w Mławie, Mazowieckiego Oddziału Stowarzyszenia Muzealników Polskich, zarządu Mazowiecko-Podlaskiego Towarzystwa Naukowego z siedzibą w Warszawie. Zasiada w Kapitule tytułu Mławian Roku i Nagrody Honorowej im.  dr Józefa Ostaszewskiego funkcjonującej przy Stacji Naukowej w Mławie. Jeden z redaktorów  „Mławskiej Kroniki Archeologiczno – Numizmatycznej”, pisma społeczno–kulturalnego „Dwutygodnik Mławski”, „Studiów i Materiałów do dziejów Ziemi Zawkrzeńskiej” i rocznika „Ziemia Zawkrzeńska”. Uhonorowany licznymi wyróżnieniami i odznaczeniami m.in. Srebrnym Krzyżem Zasługi RP, medalem „Zasłużony dla Miasta Mławy, honorową odznaką „Zasłużony dla Kultury polskiej”, Złotą Odznaką Polskiego Towarzystwa Numizmatycznego i Złotym Krzyżem Zasługi.