W tym roku obchodzimy 225 rocznicę wybuchu Insurekcji Kościuszkowskiej. Powstanie kościuszkowskie kojarzone jest zazwyczaj w przysięgą Tadeusza Kościuszki na rynku w Krakowie w dniu 24 marca i  bitwą pod Racławicami. Tymczasem pierwsze próby  zbrojnego oporu przeciwko rządom targowiczan, a praktycznie  rosyjskiego ambasadora Igelstroma,  powstały  na północnym Mazowszu. Związane były z  próbą redukcji wojska.

Po drugim rozbiorze sytuacja Rzeczypospolitej szlacheckiej stawała się  coraz bardziej niebezpieczna, ponieważ na dworze carskim  w Petersburgu zwyciężyła koncepcja całkowitego ubezwłasnowolnienia kadłubowego już państwa. Jednym z  jej przejawów miała być redukcja wojska. Z pozostałych 36 tysięcy zamierzano w Koronie pozostawić tylko 10 tysięcy a w Wielkim Księstwie Litewskim  5 tysięcy.

Patrioci skupieni wokół Tadeusza Kościuszki, działający na emigracji postanowili przeciwstawić się polityce niszczenia państwa i planowali wybuch powstania antyrosyjskiego na wiosnę 1794 roku. Jednym ze spiskowców  w kraju był brygadier Antoni Józef Madaliński – dowódca  1 Wielkopolskiej Brygady Kawalerii Narodowej, liczącej 1200  – 1300 żołnierzy, stacjonującej w  kilku miejscowościach  w okolicach Ostrołęki. Aby nie dopuścić do redukcji stanu etatowego  brygady Madaliński już 12 marca wyruszył na  jej czele  oraz  szwadronu porucznika Zielińskiego, a także  patriotycznie nastawionych ochotników szlacheckich, wzdłuż granicy pruskiej w kierunku Przasnysza. Marsz zbuntowanych oddziałów nie był łatwy, ponieważ odbywał się  w czasie wiosennych roztopów w trudnym lesistym terenie.

W Przasnyszu do brygady przyłączyło się  kilkunastu Kurpiów: myśliwych, przemytników, z których  dowódca utworzył oddziałek kurpiowskich strzelców pieszych.

Do Mławy przybył Madaliński 14 marca. Władze miejskie i mieszkańcy miasta przyjęli strudzonych żołnierzy owacyjnie. Po zaprowiantowaniu i krótkim odpoczynku powstał plan zaatakowaniu stacjonujących w Szreńsku huzarów pruskich. Korzystając z mławskich przewodników i 12 mieszczan z siekierami  dla zrąbania słupów granicznych,  nocą z 14 na 15 marca pięć szwadronów Madalińskiego wzięło udział w napadzie na garnizon pruski. Po krótkiej walce, w której Prusacy stracili 10 żołnierzy do niewoli wzięto półszwadron huzarów ppłk. Tumplinga wraz z dowódcą. Tylko 13 huzarom udało się uciec do Działdowa, gdzie wszczęto alarm. Po tym  sukcesie Madaliński wraz z brygadą pomaszerował do Raciąża i dalej do Wyszogrodu.  Z Mławy  kilkunastu mieszczan zaciągnęło się na ochotnika do brygady.

W tym miejscu należy dodać, że mławianie jako przewodnicy przyczynili się  do zaatakowania pruskiego garnizonu w Szreńsku. Oddziały polskie dokonując  tego ataku przekroczyły granicę pruską, ustanowioną po II rozbiorze i dokonały ataku na oddział obcego państwa. Był to pretekst dla rządu   pruskiego do wkroczenia na tereny północnego Mazowsza i jego okupacji. Rozkaz datowany na 20 marca wydał osobiście król pruski Fryderyk Wilhelm. Wojska pruskie wkroczyły na tereny północnego Mazowsza. 24 kwietnia 2 dywizja pruska  operująca  z Nidzicy zajęła Mławę. Prusacy okupowali Mazowsze Północne do linii Narwi.

Czy były to działania dobrze przemyślane?. Chyba nie. Przecież niewielki oddziałek pruski w Szreńsku w żadnym przypadku nie zagrażał brygadzie Madalińskiemu. Być może niechęć do Prusaków była tak duża, że postanowiono dokonać  napadu dla podniesienia morale wojska. Zwycięska potyczka zawsze  wzmacnia poczucie własnej wartości.

Brygadier Antoni Józef Madaliński

Generał Antoni Józef Madaliński urodził się w 1739 roku w Porowie w Ziemi Sieradzkiej. Pochodził ze średniej szlachty. Był uczestnikiem Konfederacji Barskiej.  W 1770 roku walczył na Mazowszu Północnym w oddziałach Józefa Sawy –Calińskiego. Posłował na Sejm Czteroletni z województwa gnieźnieńskiego. Będąc zwolennikiem reform należał do Zgromadzenia Przyjaciół Konstytucji  3Maja.W 1792 roku został brygadierem I Wielkopolskiej Brygady Kawalerii Narodowej  na czele której walczył w wojnie polko rosyjskiej w obronie Konstytucji 3 Maja.

Brał czynny udział w Insurekcji Kościuszkowskiej. Awansowany przez naczelnika do stopnia generała majora a następnie lejtnanta. Uczestniczył w bitwie pod Racławicami i Szczekocinami  a następnie w obronie Warszawy.  Na czele swojej brygady aktywnie przyczynił się do wybuchu antypruskiego powstania w Wielkopolsce, wchodząc w skład korpusu Jana Henryka Dąbrowskiego. Po upadku powstania udał się do Galicji. W 1795 roku został aresztowany przez Austriaków  i wydany Prusakom. Zmarł 19 lipca 1804 roku w  dziedzicznym majątku Borowe. Został pochowany w  kościele św. Apostołów Piotra i Pawła w Przybyszewie.

Dzięki wsparciu patriotycznie nastawionych mieszkańców miast leżących na trasie jego nadgranicznego rajdu, miedzy innymi Mławy, mógł Madaliński ze swoimi żołnierzami przedrzeć się wzdłuż granicy pruskiej do  Krakowa.  Trzeba też zaznaczyć, że marsz brygady Madalińskiego przyspieszył  wybuch powstania antyrosyjskiego, na czele którego staną Tadeusz Kościuszko. Tu należy  podkreślić, że ludność Mławy była patriotycznie nastawiona do działań mających na celu obronę niepodległej Rzeczypospolitej.

Jeszcze jeden wątek z trudnych dni Insurekcji Kościuszkowskiej warty jest podkreślenia. Kiedy we wrześniu 1794 roku wybuchło powstanie antypruskie w   Wielkopolsce, na północnym Mazowszu okupowanym przez Prusaków również doszło do zbrojnych działań przeciwko agresorom. W okolicach Mławy i Szreńska działał jedenz najliczniejszych oddziałów powstańczych, dowodzony przez Józefa Rokitnickiego, liczący według danych pruskich, przesadnie obliczanych na  około 3 tysięcy ludzi. Składał się głównie z drobnej zaściankowej szlachty. Nie jej wykluczone, że w jego składzie znajdowali się  również ochotnicy z Mławy.

Na koniec warto przypomnieć, że w 100 rocznicę śmierci Kościuszki powstał w mławskiej Wólce kopiec jemu poświęcony, usypany z inicjatywy ks. Ignacego Krajewskiego,  wmurowana została na frontonie kościoła farnego tablica poświęcona naczelnikowi powstania. Nie mamy natomiast  ulicy brygadiera  Antoniego Madalińskiego. Już czas aby te niedopatrzenie naprawić.

dr Leszek Arent

Urodzony w Mławie i związany z Mławą. Absolwent Wydziału Historycznego Uniwersytetu Warszawskiego, wieloletni pracownik i dyrektor Muzeum Ziemi Zawkrzeńskiej. Członek Towarzystwa Przyjaciół Ziemi Mławskiej, mławskiego oddziału Polskiego Towarzystwa Numizmatycznego, Rady Społeczno-Naukowej Stacji Naukowej im. prof. Stanisława Herbsta, zarządu Fundacji im. Korzybskich w Mławie, Mazowieckiego Oddziału Stowarzyszenia Muzealników Polskich, zarządu Mazowiecko-Podlaskiego Towarzystwa Naukowego z siedzibą w Warszawie. Zasiada w Kapitule tytułu Mławian Roku i Nagrody Honorowej im.  dr Józefa Ostaszewskiego funkcjonującej przy Stacji Naukowej w Mławie. Jeden z redaktorów  „Mławskiej Kroniki Archeologiczno – Numizmatycznej”, pisma społeczno–kulturalnego „Dwutygodnik Mławski”, „Studiów i Materiałów do dziejów Ziemi Zawkrzeńskiej” i rocznika „Ziemia Zawkrzeńska”. Uhonorowany licznymi wyróżnieniami i odznaczeniami m.in. Srebrnym Krzyżem Zasługi RP, medalem „Zasłużony dla Miasta Mławy,  honorową odznaką „Zasłużony dla Kultury polskiej”, Złotą Odznaką Polskiego Towarzystwa Numizmatycznego i Złotym Krzyżem Zasługi.