Dzisiejsze święto pomięci żołnierzy niezłomnych staje się przyczynkiem do skreślenia kilku słów o historii i bohaterstwie. Inni w tym czasie podnoszą wątpliwości.

Opowieść o żołnierzach podziemnej armii antykomunistycznej po 1944 roku nie jest łatwa i wcale nie dlatego, że budzi kontrowersje co do postaw tego czy innego oddziału, postaw części dowódców czy konsekwencji działań zbrojnych, ale dlatego, że na pamięci nagromadziły się takie pokłady niepamięci, manipulacji i kłamstw. Dziś opisując wydarzenia tamtych dni trzeba dogłębnie badać każdy jego element, wyjaśnić okoliczności – kontekst i przyczynę aby na koniec pokusić się o wyciągnięcie wniosków. Czy teraz chcę podjąć próbę takiej oceny? Zdecydowanie, nie.

Wdzięczność za plon, który wydało ziarno ofiar jest „bytem samym w sobie”.

O kim dziś opowiedzieć?… kto na ziemi mławskiej stał się symbolem walki o niepodległość po wejściu armii czerwonej… Wacław Grabowski „Puszczyk”, Zacheusz Nowowiejski „Jeż”, „Lis”, „Szatan”, „Cacko” – każdemu z nich należy się pamięć.

W dniu tak szczególnym chcę jednak przypomnieć o miejscu, które stanowi przyczynek do rozważań… dlaczego historia potoczyła się właśnie tak… dlaczego żołnierze niepodległościowi swoją walkę prowadzili z taką determinacją i w końcu dlaczego nie widzieli innych rozwiązań.

18 stycznia 1945 roku siły II Frontu Białoruskiego zajęły Mławę, przepędzając Niemców, już w nocy z 18 na 19 stycznia 31 i 32 Batalion Pancerny zajęły Działdowo. Mały epizod w wielkiej wojnie… Nowe władze – Nowe porządki i Nowi panowie ziemi polskiej. Już w połowie lutego 1945 roku okupanci na terenie niedawnego niemieckiego Arbeitserziehugslager w Działdowie tworzą Obóz Nakazowo Rozdzielczy NKWD w Działdowie. Pozostają te same budynki, drut kolczasty, bród, wszy i śmierć. Pojemność więzienia NKWD ocenia się na około 3 tysięcy osadzonych. Taką liczbę „wrogów demokracji ludowej” planuje zatrzymać i osadzić dowództwo operacyjne II Frontu Białoruskiego. Naczelnikiem więzienia mianowano podpułkownika Ciwcewa. Przygotowanie do transportu obywateli polskich w głąb ZSRR nadzorował major Łuniew.

3 kwietnia 1945 roku w obozie osadzonych było nie planowane – 3 tysiące, a 7 tysięcy w większości obywateli polskich. Jak wspomina Januszewski: „wszyscy Polacy, którzy ze mną siedzieli byli z AK lub byli podejrzewani o przynależność do AK.   Określonych przez nowych okupantów mianem – „wrogów”. Przydomek ten w przyszłości często zamieniano na „bandytów” lub „reakcjonistów”. Warto zauważyć, iż więzieniem, a w zasadzie obozem koncentracyjnym, który funkcjonował na niemieckich zasadach „fabryki śmierci” nie zarządzała polska administracja, więźniów nie skazywały polskie sądy. W obozie panowały nieludzkie warunki. Obóz ten w czasie okupacji niemieckiej określany był jako jeden z obozów najcięższych, został przez Rosjan przeludniony niemal dwukrotnie w stosunku do rzeczywistych możliwości bytowych.

Z ustaleń Okręgowej Komisji Badania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu IPN w Białymstoku wynika, że w okresie od lutego do maja 1945 roku z Działdowa wysłano kilkanaście pełnych składów towarowych z obywatelami polskimi w głąb ZSRR. M. Golon pisze, że od 26 lutego do 6 maja z Działdowa wysłano w 10 transportach z Obozu Nakazowo Rozdzielczego, łącznie 15 488 osób. Jako przykład można wskazać transport z 31 marca 1945 roku z Działdowa do Białorecka, w którym znajdowało się 1 511 osób – umieszczonych w 39 bydlęcych wagonach. Ze wspomnień Bogdana Żyto syna żołnierza Armii Krajowej aresztowanego wraz z ojcem wyłącznie za walkę z niemieckim okupantem jednak nie w armii niesłusznie ideologicznie. W wagonach tych panował ścisk, smród, zimno a pożywienie rozdawano uwięzionym tylko raz na 5 dni. To tam Bogdan Żyto dowiedział się od dezerterów armii czerwonej, załadowanych po drodze do jego wagonu, że los jego jest w zasadzie przypieczętowany, gdyż władza sowiecka nie zna litości dla wrogów. W czasie 24 dniowej podróży zmarły 63 osoby, 7 zastrzelono w czasie próby ucieczki.

Uzależnienie struktur nowo tworzącego się państwa od organów państwa obcego widoczne było nie tylko w działdowskim obozie NKWD. Jak czytamy w memoriale  WiN z roku 1946 do Rady Bezpieczeństwa Narodów Zjednoczonych „w polskiej policji politycznej Urzędzie Bezpieczeństwa na wszelkich szczeblach znajdują się oficerowie NKGB i NKWD  w składach kilkuosobowych. W latach 1944 – 1956 na karę śmierci w Polsce skazano 4,5 tysiąca osób, w latach 1945 – 1954 tylko sądy wojskowe za przestępstwa przeciwko ustrojowi państwa wydały 81,5 tysiąca wyroków skazujących. W 1945 roku sądy doraźne wydały 454 wyroki śmierci, z których 359 wykonano. Łącznie w latach 1944 – 1948 sądy wojskowe wydały 2 500 wyroków śmierci.

Te okoliczności i takie miejsca niewątpliwie nie pozostawiały złudzeń, co do losu tych, którzy zdecydowali się chwycić za broń, nie zgadzając się na taki kształt ojczyzny, o którą przecież walczyli w czasie niemieckiej okupacji.

Łatwo nam dziś w wolnej Polsce analizować suche liczby… warto pomyśleć nad każdą z tych liczb przytoczonych wyżej, za każdą z nich kryje się ludzka tragedia. A sprzeciw i walka zbrojna nie wzięła się znikąd, ona wywiodła się wprost z tych liczb.

„Nic więc śmierć nie ma do nas.

Cóż moc jej może wskórać

Kiedy ducha naszego

Nieśmiertelna jest natura”.

 Lukrecjusz

Zbigniew Ruszkowski