DEMOKRACJA – ustrój, w którym władzę – bezpośrednio lub przez wybranych przedstawicieli – sprawują wszyscy obywatele (z wyjątkiem osób pozbawionych praw publicznych), a decyzje podejmowane są zgodnie z wolą większości głosujących , tak brzmi definicja demokracji .

21 kwietnia 2024 roku zakończył się okres wyborów do samorządów terenowych, zapoczątkowany 15 października 2023 roku wyborami do parlamentu, Wybory do różnego szczebla organów przedstawicielskich  oraz bezpośrednio włodarzy miast i gmin są w demokratycznym państwie kwintesencją demokracji,

Obecnie prawie wszyscy  narzekają  na funkcjonowanie systemu demokratycznego w Polsce, na „ zabetonowany” podział rządzących na dwie zwalczające się formacje polityczne, niekończące się  kłótnie polityków, brutalizację dyskusji  i szereg innych niedomagań w systemie demokratycznym. A jednak demokracja  – to jak dotychczas – najlepszy system sprawowania władzy i funkcjonowania społeczeństwa,  jaki wymyślili  już w starożytności  Grecy. Żeby to lepiej zrozumieć, dla porównania przedstawmy funkcjonowanie władzy w systemie, chyba najgorszym – jakim był stalinizm.  

Okres w dziejach Polski zamykający się  datami: od przełomu lat 1948/1949 do roku 1956 w literaturze naukowej nazwany został stalinizmem.  Pojęcie te  jest jednak mało wyraziste. Sama jego periodyzacja jest różnie określana. Wprowadzony – na polecenie Stalina – system, charakteryzował się dążeniem do całkowitego podporządkowania wszystkich instytucji państwowych, organizacji społecznych i kulturalnych kontroli centrali partyjnej i poszczególnych komitetów Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej. Zniesiony został demokratyczny podział władz na ustawodawczą, wykonawczą i sądowniczą. Stosowano klasową treść wykładni prawa oraz nadrzędność interesu państwa nad prawami jednostki. Spoczywająca w rękach sekretarzy PZPR rzeczywista władza nie wynikała z aktów prawnych. Dążono do upaństwowienia życia gospodarczego, społecznego i kulturalnego oraz poddania kontroli społeczeństwa jako całości, jak i poszczególnych jednostek. Ustrój państwa polskiego systematycznie upodabniano do systemu ustanowionego w Związku Sowieckim.

W nowej rzeczywistości kierowanie sprawami państwa przejęła jedna partia. Jak zaznaczył Andrzej Werblan, jeden z czołowych ideologów komunistycznych :

„Bardzo szybko bezpośrednie kierowanie polityką państwa przeszło w ręce instancji partyjnych, a w praktyce wąskich wykonawczych gremiów tych instancji oraz podległego aparatu. Z miesiąca na miesiąc zamarła aktywność Sejmu, rad narodowych, nawet Rady Ministrów. Ministrowie […] stali się chłopcami na posyłki. Decyzje o charakterze państwowym zapadały w KC, i to w coraz węższych gremiach, nawet z Biura Politycznego wyłaniały się mniejsze i w istocie ważniejsze zespoły”.

           Bolesław Bierut, Hilary Minc, Jakub Berman

W praktyce władzę sprawowało 3-osobowe kierownictwo: Bolesław Bierut, Hilary Minc, Jakub Berman. Część badaczy uważa, że do kierowniczego gremium należał także Roman Zambrowski. Wskazana trójka (bądź czwórka) w swych decyzjach nie była jednak samodzielna. Kontrolę nad wszystkimi ważnymi problemami sprawował Stalin – bezpośrednio bądź przez swoich zaufanych przedstawicieli. Jak ścisła i poniżająca była zależność osób z najwyższych władz państwowych wobec Kremla, pokazywało tłumaczenie się Jakuba Bermana z realizacji określonych zadań, nie tylko ambasadorowi sowieckiemu w Warszawie, ale chargé d‘affaires sowieckiej ambasady. Berman był jednym z  trzech najważniejszych ludzi władzy. Przypominało to czasy króla Stanisława Augusta Poniatowskiego i jego zależność od ambasadora carskiego.

Ukształtowany w Polsce system nosił wszelkie znamiona totalitaryzmu. Stalinizm, będący swoistym etapem komunistycznego totalitaryzmu, według prof. Hanny Świdy-Ziemby charakteryzował się następującymi właściwościami: nasileniem skali represji w takim stopniu, w których ofiarami stawali się przypadkowi ludzie; trwałym zagrożeniem represjami każdego człowieka, bez względu na jego pozycję, przynależność partyjną, przeszłość czy sposób postępowania; gęstym nasyceniem różnych grup społecznych agenturą służby bezpieczeństwa; dosłownym kopiowaniem wszelkich instytucji sowieckich, co wiązało się ze zmianami struktur instytucjonalnych w Polsce; rozbijaniem więzi i grup społecznych; wyrzuceniem z aktualnego życia kulturalnego wartości niebędących zgodnymi z kierunkiem zwanym socrealizmem; zaprogramowaniem i kontrolą życia każdego człowieka, który miał odgrywać wyznaczoną rolę w życiu; narzucaniem ludziom stanu świadomości zgodnej ze schematem prymitywnej ideologii; narzucaniem tzw. „kolektywów” organizowanych przez państwo na różnych szczeblach, w ramach których każdy podlegał ocenie i kontroli; nasyceniem kadry kierowniczej różnych szczebli głównie ludźmi z „awansu społecznego”; obowiązkiem „czujności” usprawiedliwiającej donosy, szpiegomanię, ingerowanie w życie człowieka; ścisłą ideologizacją nauki.

Wprowadzony w Polsce system nie został stworzony przez Stalina, tylko był kontynuacją leninowskiej koncepcji państwa, opartej na ideologii marksistowskiej, odpowiednio adaptowanej i praktycznie realizowanej w Związku Sowieckim. Narzędziem w realizacji głównego celu – wprowadzeniu systemu komunistycznego – była partia komunistyczna. Utożsamiano ją z aparatem władzy i państwem, która ideologię marksistowską odpowiednio interpretowała i wyrokowała. Ustalała więc arbitralnie, co jest dobre w marksizmie, a co marksizmem nie jest.  W praktyce interpretacje te ograniczały się do wąskiego grona osób i spowodowały w dalszym etapie utrwalenie jednoosobowej tyranii, w postaci usankcjonowania nieomylności wodza.  Filozof  prof. Leszek  Kołakowski słusznie napisał, że  „Wódz »rzeczywiście« jest nieomylny w sprawach marksizmu, ponieważ nie istnieje inny marksizm niż ten, którego treść wyznacza partia jako rzecznik proletariatu, partia zaś, z chwilą osiągnięcia jedności wyraża swoją doktrynę przez usta kierownictwa uosobionego w wodzu. Tym samym zasada, wedle której proletariat jest klasą historycznie przodującą i jako taki jest posiadaczem obiektywnej prawdy, w odróżnieniu od wszystkich innych klas społeczeństwa, przeobraża się w zasadę, wedle której Stalin się nigdy nie myli”.

Ani twórcy marksizmu, ani leninowsko-stalinowska koncepcja partii i państwa nie precyzowały drogi prowadzącej do wyznaczonego celu, którym było społeczeństwo komunistyczne. Jego realizowanie rozpoczęto od budowy monopartii w państwie, która miała niczym nieograniczoną władzę. W przypadku Polski istniejące „bratnie” stronnictwa nie odgrywały w okresie stalinowskim praktycznie żadnej roli. Jednym z mechanizmów w strukturze nowej partii był Komitet Powiatowy Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej w Mławie.

Jak funkcjonował mechanizm sprawowania władzy w  Komitecie Powiatowym  PZPR  i Komitecie Miejskim  PZPR w Mławie.  Podstawowe zasady funkcjonowania poszczególnych ogniw partii regulował statut. On też rozwiązywał sprawy związane z organizacją partii, sposobem wyboru władz, składem i zakresem kompetencji poszczególnych segmentów struktury partyjnej. Opierała się ona na zasadach centralizmu demokratycznego, który zakładał, że:

a/ wszystkie kierownicze władze partii od najniższych do najwyższych są wybierane w sposób demokratyczny;

b/ wszystkie władze partii obowiązane są składać okresowe sprawozdania przed swoimi organizacjami partyjnymi;

c/ przestrzeganie dyscypliny partyjnej i podporządkowywanie się mniejszości uchwałom większości jest bezwzględnie obowiązujące;

d/ uchwały i dyrektywy wyższych władz partyjnych muszą być bezwarunkowo wykonywane przez niższe.

Najwyższą władzą statutową powiatowej organizacji partyjnej była Konferencja Powiatowa PZPR. Powinna być zwoływana przez komitet powiatowy, nie rzadziej niż raz do roku, po uzgodnieniu z Komitetem Wojewódzkim PZPR. Uczestniczyli w niej delegaci wybrani na konferencjach miejskich i gminnych, według klucza ustalonego przez komitet powiatowy. Konferencja powiatowa rozpatrywała i zatwierdzała sprawozdanie komitetu powiatowego, omawiała najważniejsze zagadnienia i problemy pracy partyjnej na terenie powiatu, oraz wybierała komitet w składzie 26–27 członków i 10 zastępców. Dokonywała też wyboru komisji rewizyjnej w składzie 3 członków i 3 zastępców. Ponadto wybierała 10 delegatów na Wojewódzką Konferencję Partyjną z głosem stanowiącym oraz 6–7 osób z głosem doradczym.

W okresie między konferencjami najwyższą władzą był Komitet Powiatowy PZPR, który działał w myśl uchwał i pod kierownictwem komitetu wojewódzkiego. Do prowadzenia bieżącej pracy partyjnej komitet powiatowy wybierał egzekutywę w składzie 10–11 członków. W jej gronie znajdowali się pierwszy i drugi sekretarz. Komitet powiatowy kierował całokształtem powiatowej organizacji partyjnej, rozporządzał kadrami, kierował majątkiem i kasą partyjną. Posiedzenia plenarne komitetu powiatowego powinny odbywać się przynajmniej raz na dwa miesiące, natomiast egzekutywy raz w tygodniu. Tych ostatnich zasad w praktyce jednak nie przestrzegano.

Na czele egzekutywy wybieranej przez KP PZPR stał I sekretarz, który miał kierować z jej pomocą sprawami bieżącymi partii w powiecie. Kompetencje I sekretarza w statucie nie były ściśle określone. W praktyce stanowił on centrum faktycznej władzy na terenie jednostki organizacyjnej partii: w województwie, powiecie, a I sekretarz KC PZPR – w samej partii.

Dawny gmach KP PZPR  (obecnie siedziba starostwa powiatowego). To tu zapadały najważniejsze decyzje dotyczące Mławy i powiatu.

Sekretarz powiatowy nie miał jednak władzy nieograniczonej. Musiał być wykonawcą wszelkich uchwał centralnych przekazywanych przez poszczególne szczeble organizacyjne. Była to naturalna konsekwencja zapisu statutowego głoszącego, że „uchwały i dyrektywy wyższych władz partyjnych muszą być bezwarunkowo wykonywane przez niższe”. Zapis ten kolidował ze stwierdzeniem i praktycznie czynił go iluzorycznym, ponieważ „wszystkie organizacje i władze partyjne podejmują samodzielnie uchwały w sprawach swego terenu. Uchwały te nie mogą być sprzeczne z uchwałami wyższych władz partyjnych”. Nie można było podejmować decyzji praktycznie nieuzgodnionej z komitetem wojewódzkim. O zależności i braku samodzielności organizacji powiatowej PZPR i jej władz decydowała też zależność finansowa. Była ona prawie w całości finansowana z dotacji otrzymywanej z komitetu wojewódzkiego.

Uzależnienie I sekretarza Komitetu Powiatowego PZPR wynikało również ze sposobu jego wyboru, a raczej powoływania. Zgodnie ze statutem wybierał go komitet powiatowy. W praktyce przegłosowywany był kandydat uzgodniony z  komitetem wojewódzkim. Egzekutywa przedstawiała kandydata zarekomendowanego przez władze zwierzchnie i był formalnie wybierany na najbliższym plenarnym posiedzeniu KP PZPR.

c.d. w następnym odcinku.

O Mławie w dawnych czasach… Czytaj więcej…

dr Leszek Arent

Urodzony w Mławie i związany z Mławą. Absolwent Wydziału Historycznego Uniwersytetu Warszawskiego, wieloletni pracownik i dyrektor Muzeum Ziemi Zawkrzeńskiej. Członek Towarzystwa Przyjaciół Ziemi Mławskiej, mławskiego oddziału Polskiego Towarzystwa Numizmatycznego, Rady Społeczno-Naukowej Stacji Naukowej im. prof. Stanisława Herbsta, zarządu Fundacji im. Korzybskich w Mławie, Mazowieckiego Oddziału Stowarzyszenia Muzealników Polskich, zarządu Mazowiecko-Podlaskiego Towarzystwa Naukowego z siedzibą w Warszawie. Zasiada w Kapitule tytułu Mławian Roku i Nagrody Honorowej im.  dr Józefa Ostaszewskiego funkcjonującej przy Stacji Naukowej w Mławie. Jeden z redaktorów  „Mławskiej Kroniki Archeologiczno – Numizmatycznej”, pisma społeczno–kulturalnego „Dwutygodnik Mławski”, „Studiów i Materiałów do dziejów Ziemi Zawkrzeńskiej” i rocznika „Ziemia Zawkrzeńska”. Uhonorowany licznymi wyróżnieniami i odznaczeniami m.in. Srebrnym Krzyżem Zasługi RP, medalem „Zasłużony dla Miasta Mławy, honorową odznaką „Zasłużony dla Kultury polskiej”, Złotą Odznaką Polskiego Towarzystwa Numizmatycznego i Złotym Krzyżem Zasługi.