15 lutego 2023 roku miną  cztery lata  od śmierci Ryszarda Juszkiewicza – historyka Mazowsza Północnego, prawnika, zasłużonego działacza społecznego, doradcy „Solidarności”, senatora dwóch pierwszych kadencji Senatu RP, wreszcie honorowego obywatela Mławy. Doceniając wszystkie wymienione  sfery działalności, należy podkreślić, że główną jego pasją była praca badawcza nad dziejami miasta, w którym spędził dorosłe życie, ziemi mławskiej  i północnego Mazowsza.   

Prof. Ryszard Juszkiewicz

Urodził się  1 stycznia 1928 roku w Janowie nad Orzycem, w ówczesnym powiecie przasnyskim.  Matka Władysława z domu Czaplicka,  pochodziła z drobnej szlachty poborzańskiej, a  ojciec Władysław – z Wileńszczyzny.  Juszkiewiczowie zamieszkali w  pobliskiej wsi Zembrzus Mokry. Niewielkie gospodarstwo  rolne zakupili z pieniędzy zarobionych w trakcie 2 letniego pobytu we Francji, gdzie Władysław pracował w kopalni węgla.  Zamieszkali w regionie określanym jako Poborze. Okolica znana była w dawnych czasach z licznej szlachty zagrodowej, słynącej z patriotyzmu i religijności, ale też zadziornej, niefrasobliwej, gotowej  do poświeceń w walce z każdym najeźdźcą i okupantem. Z terenu Poborza pochodził  m. in. wybitny humanista czasów staropolskich  – Stanisław Grzepski oraz dziewiętnastowieczny wizjoner polityczny – Wojciech Bogumił Jastrzębowski.

Młody Ryszard do wybuchu II wojny światowej uczył  się w czteroklasowej szkole  powszechnej znajdującej się Szemplinie Czarnym.  W 1941 roku rodzice zostali wysiedleni przez Niemców i  przenieśli się do Mławy. Tu na tajnych kompletach zdobywał kolejne stopnie z zakresie szkoły podstawowej, jednocześnie uczył  dwóch młodszych chłopców nauki czytania i pisania. W tych okupacyjnych czasach   ojciec Władysław pracował na kolei, a syn w fabryce szczotek, znajdującej się na mławskiej Wólce, potem w firmie murarskiej Niemca Piotrowskiego.  Lata okupacji wywarły na nim swoiste piętno, które nakazywało mu opisanie tych niebezpiecznych czasów na kartach naukowych publikacji.

W 1949 roku ukończył edukację na poziomie szkoły średniej i uzyskał maturę w Państwowym Gimnazjum i Liceum im. Stanisława Wyspiańskiego w Mławie. Następnie rozpoczął studia na Wydziale Prawa w Uniwersytecie Warszawskim. Studia prawnicze I stopnia ukończył w 1952 roku,  natomiast  II stopnia w 1959 roku . Równolegle studiował zaocznie  historię na tym samym uniwersytecie, którą ukończył również w 1959 roku, uzyskując stopień magistra. Za rozprawę „Mławskie Mazowsze w latach 1939 – 1945”, napisaną pod kierunkiem prof. Stanisława Herbsta,  uzyskał stopień doktora nauk humanistycznych w zakresie historii. W pracy tej wykorzystał zebrane przez siebie dziesiątki relacji.  Zapoczątkowały  one powstanie wyjątkowego zbioru źródłowego, liczącego do 1500 wspomnień, listów i relacji dotyczących wojny, okupacji  i czasów powojennych.

Rozprawę habilitacyjną zatytułowaną „Wrzesień 1939 roku na Mazowszu Północnym” obronił w 1991 roku na Uniwersytecie Marii Skłodowskiej Curie w Lublinie. Tytuł profesora nadzwyczajnego  Wyższej Szkoły Pedagogicznej w Olsztynie otrzymał w 1996 roku, w której przez 3 lata kierował Zakładem Historii Administracji, Parlamentaryzmu i Samorządności. 

O jego działalności społecznej i  politycznej napisano już wiele artykułów, więc pozwolę sobie przedstawić szerzej efekty pracy,  dotyczące  badania dziejów regionalnych, odnoszących się do Mazowsza Północnego.

Pierwszą pracą będącą rozprawą doktorską, napisał pod kierunkiem prof. Stanisława Herbsta, a opublikowana została w 1968 roku było „ Mławskie Mazowsze w walce (1939-1945). Jak autor podkreślił we wstępie „ Pracę nad książką Mławskie Mazowsze w walce rozpocząłem prawie 10 lat temu. Idea jej zrodziła się w wyniku kilku przypadkowych spotkań z żołnierzami kampanii wrześniowej oraz z ludźmi z miejscowej konspiracji lat 1939-1945. Ludzie ci nie bez goryczy mówili, że ich trud wojenny i okupacyjny nie przez wszystkich został należycie oceniony, a nawet przez wielu został zapomniany” . Ten krótki cytat wyjaśnia  motywy napisania rozprawy o bitwie na przedpolach Mławy we wrześniu 1939 roku  i trudnych  okupacyjnych latach w Mławie i regionie. Zostały  w niej przedstawione walki na przedpolach Mławy jak też  powstanie i rozwój konspiracyjnych organizacji Polskiego  Państwa Podziemnego,  głównie Armii Krajowej, Batalionów Chłopskich  i Narodowych Sił Zbrojnych.

Rozwinięciem zagadnień związanych z walką  na przedpolach Mławy we wrześniu 1939 roku, była wydana w 1979 roku książka, zatytułowana „Bitwa pod Mławą”.  Przy jej opracowaniu autor zebrał  i wykorzystał kilkaset relacji uczestników zmagań na przedpolach Mławy: oficerów i żołnierzy –  głównie 20 Dywizji Piechoty.

Kolejną rozprawą dotycząca  tym razem działań  zbrojnych we wrześniu 1939 roku Armii „Modlin”, była książka zatytułowana „Wrzesień 1939 r. na Mazowszu Północnym”, wydana przez Ciechanowskie Towarzystwo Naukowe w 1987 roku. W tym obszernym dziele, liczącym ponad 500 stron, Ryszard Juszkiewicz przedstawił panoramę zmagań całej armii broniącej Mazowsza Północnego z atakującą na kierunku północnym 3 armią niemiecką.

Oprócz walk i działalności konspiracyjnej w czasie II wojny światowej, interesowała Juszkiewicza problematyka powstania styczniowego. Opisał więc walki które toczyły na północno-mazowieckim terenie, w książce „Powstanie Styczniowe na północnym Mazowszu”,  wydanej w 1992 roku. Była to pierwsza tego typu publikacja obejmująca wydarzenia  na naszym terenie. Co ciekawe, skorzystał w swojej pracy z relacji żyjących powstańców i materiałów zgromadzonych przez Kazimierza Kuligowskiego  w okresie międzywojennym.

Rok później powstała książka zatytułowana „Czas cierpień, walki i bohaterstwa. Powiat przasnyski w latach 1939-1945”, omawiająca okupacyjne wydarzenia w sąsiednim powiecie.  W kolejnej publikacji wydanej w 1994 roku  Ryszard  Juszkiewicz opisał dzieje  Żydów mławskich, w bardzo trudnym dla nich okresie, jakim była okupacja niemiecka, w czasie II wojny światowej.

Trzy lata później ukazała się obszerna, bo licząca ponad 450 stron, książka zatytułowana „Działania militarne na Mazowszu Północnym i korytarzu w  pomorskim 1920 rok” . W pracy tej Juszkiewicz przedstawił szczegółowy opis działań zbrojnych na terenie tej części Mazowsza, które miały miejsce podczas najazdu bolszewickiego w 1920 roku. Walki na Mazowszu, podobnie jak w innych częściach Polski, składały się w dwóch faz: w pierwszej, w której bolszewicy atakowali i zdobywali teren. Na Mazowszu działania prowadził Korpus Konny dowodzony przez Gaj-chana i 4 armię sowiecką oraz drugą, która była fazą odwrotową po uderzeniu znad Wieprza grupy manewrowej, dowodzonej przez Józefa Piłsudskiego. Walki na Mazowszu a głównie w powiecie mławskim, miały na celu powstrzymanie i zniszczenie cofających się spod Płocka wojsk bolszewickich. Praca opatrzona została indeksem i mapami.

Kolejną obszerną pracą,  składającą się z trzech tomów, jest monografia Mławy, zatytułowana „Mława – jej dzieje – lata 1914-1939”,  będącą trzecim członem wielotomowej  publikacji prezentującej dzieje naszego miasta od czasów najdawniejszych do teraźniejszych. Pierwsza część,  napisana przez Józefa Kazimierskiego, obejmowała dzieje miasta do 1863 roku. Następny okres od 1864 roku do 1914 nie został dotychczas napisany. Opracowane Ryszarda Juszkiewicza obejmuje okres od 1914 roku do 1939. Można przyjąć, że  rozprawa dotycząca okresu okupacji jest dalszą częścią zamierzonego programu badawczego. Kolejny okres obejmujący lata 1945 -1957 wypełnia rozprawa Leszka Arenta  „ Mława w latach 1945 -1957. Życie polityczne, kulturalne i społeczne”  wydana przez Towarzystwo  Przyjaciół Ziemi Mławskie w 2021 roku. Konieczne jest zatem uzupełnienie powstałej luki za lata 1864-1914.

Ostatnią dużą publikacją Ryszarda Juszkiewicza  jest książka poświęcona żołnierzom  podziemia niepodległościowego, walczącym z narzuconą przemocą przez Związek Sowiecki, komunistyczną władzą na ziemi mławskiej w latach 1945-1953. Praca zatytułowana jest „Ziemia Mławska w latach 1945-1953. Walka o wolność i suwerenność”. W zestawieniu wymieniłem tylko kilka prac Ryszarda Juszkiewicza, które prezentują główne kierunki badawcze, którymi się interesował.   

Kilka przedstawionych kilka tytułów prac napisanych przez Ryszarda Juszkiewicza nie oddaje jego zaangażowania w badanie przeszłości Mławy, ziemi mławskiej i wreszcie północnego Mazowsza. Łącznie napisał ponad dwadzieścia książek, nie licząc kilku setek artykułów, recenzji, biogramów, prac przyczynkarskich. Na koniec warto przytoczyć opinię znakomitego historyka prof. Pawła Wieczorkiewicza o Ryszardzie Juszkiewiczu „ Znakomity historyk prof. dr hab. Ryszard Juszkiewicz należy do najbardziej znanych i cenionych w Polsce badaczy regionalistów. Jego Dorobek w tym zakresie jest imponujący: ponad 25 zwartych wydawnictw autorskich, oraz około 450 pomniejszych monografii i przyczynków, nie licząc nawet artykułów popularnych i popularyzatorskich”.

Opinia, nieżyjącego już niestety, prof. Wieczorkiewicza, pokrywa się z wypowiedzią prof. Tomasza Strzembosza, który stwierdził, na jednej z konferencji naukowych, że prof. Ryszard Juszkiewicz należał do kilku najwybitniejszych regionalistów w Polsce, nie będących  nauczycielami akademickimi. Na koniec warto podkreślić, że napisanie tylu naukowych  książek, wymagało od autora gigantycznej pracy, poświęcenia się bez reszty celom, które zamierzał  osiągnąć. Co to znaczy napisać pracę naukową? Są to setki godzin ślęczenia nad dokumentami archiwalnymi, relacjami i innymi źródłami, literaturą przedmiotu, które należy przeanalizować, żeby wyciągnąć właściwe wnioski. Następnie dokonać syntezy zdarzeń wpisujących się w szerszą panoramę dziejów.   Ryszard Juszkiewicz taką pasję posiadał i całe swoje dorosłe życie podporządkował odkrywaniu tajemnic przeszłości i przekazaniu ich społeczeństwu.

Prof. Ryszard Juszkiewicz odszedł z tego świata w godzinach przedpołudniowych, w piątek 15 lutego 2019 roku. Mławianie żegnali go godnie, jako honorowego obywatela Mławy.  Ostatnia droga  wiodła   z kościoła św. Trójcy na cmentarz parafialny, z udziałem rzeszy mieszkańców Mławy,  pocztów sztandarowych w asyście wojskowej  20 Bartoszyckiej Brygady Zmechanizowanej. Spoczął w rodzinnym grobowcu.

O Mławie w dawnych czasach… Czytaj więcej…

dr Leszek Arent

Urodzony w Mławie i związany z Mławą. Absolwent Wydziału Historycznego Uniwersytetu Warszawskiego, wieloletni pracownik i dyrektor Muzeum Ziemi Zawkrzeńskiej. Członek Towarzystwa Przyjaciół Ziemi Mławskiej, mławskiego oddziału Polskiego Towarzystwa Numizmatycznego, Rady Społeczno-Naukowej Stacji Naukowej im. prof. Stanisława Herbsta, zarządu Fundacji im. Korzybskich w Mławie, Mazowieckiego Oddziału Stowarzyszenia Muzealników Polskich, zarządu Mazowiecko-Podlaskiego Towarzystwa Naukowego z siedzibą w Warszawie. Zasiada w Kapitule tytułu Mławian Roku i Nagrody Honorowej im.  dr Józefa Ostaszewskiego funkcjonującej przy Stacji Naukowej w Mławie. Jeden z redaktorów  „Mławskiej Kroniki Archeologiczno – Numizmatycznej”, pisma społeczno–kulturalnego „Dwutygodnik Mławski”, „Studiów i Materiałów do dziejów Ziemi Zawkrzeńskiej” i rocznika „Ziemia Zawkrzeńska”. Uhonorowany licznymi wyróżnieniami i odznaczeniami m.in. Srebrnym Krzyżem Zasługi RP, medalem „Zasłużony dla Miasta Mławy, honorową odznaką „Zasłużony dla Kultury polskiej”, Złotą Odznaką Polskiego Towarzystwa Numizmatycznego i Złotym Krzyżem Zasługi.