Określenie jest może być trochę mylące, ponieważ sugeruje że pozostałe placówki szkolne  mogą być martwymi. A wcale tak nie jest. Chodziło głównie o sposób nauczania. Określenie to związane jest z Państwowym Seminarium Nauczycielskim w Mławie, a ściśle mówiąc z osobą dyrektora tej placówki Jerzego Zbigniewa Ostrowskiego, który w mławskim seminarium próbował przynajmniej częściowo realizować swój program „ żywej szkoły”.  Nim przejdziemy do omówienia propozycji nauczania w szkole żywej, zapoznajmy się najpierw z  interesującą postacią, jaką był Jerzy Ostrowski.

Jerzy Zbigniew Ostrowski urodził się 13 stycznia 1897 roku w miejscowości Chodel, leżącym na Lubelszczyźnie. Był jednym z pięciorga rodzeństwa. Ojciec Stanisław  był  urzędnikiem pochodzącym ze zubożałej rodziny szlacheckiej. Matką Jerzego była  Zofia Stokowska.

W latach 1906-1914 uczęszczał do Prywatnego Gimnazjum Męskiego im. Stefana Batorego w Lublinie z polskim językiem nauczania. Była to słynna „Szkoła Lubelska”  w której otrzymał świadectwo dojrzałości. Należał do Związku Młodzieży Polskiej „Zet”, działał w harcerstwie oraz w pierwszych rodzących się formach samorządu. Doświadczenia z tego okresu miały zasadniczy wpływ  na  jego późniejsze koncepcje edukacyjne.

W czasie I wojny światowej został powołany do wojska rosyjskiego.  Jako oficer  walczył na różnych frontach. W 1917 roku został ranny. Wrócił do Polski w 1918 roku. W Lublinie należąc do POW  uczestniczył w rozbrajaniu  Niemców.

Po wojnie studiował początkowo na Wydziale Prawa i Nauk Społecznych w Katolickim Uniwersytecie Lubelskim  a następnie na Wydziale Ekonomiczno-Politycznym na Uniwersytecie Poznańskiem, po ukończeniu  którego przeniósł się  do Instytutu Pedagogicznego w Warszawie. Uczestniczył w życiu społecznym młodzieży akademickiej.   W 1921 roku otrzymał dyplom uprawniający go do pracy w zawodzie nauczycielskim. Rok później otrzymał posadę nauczyciela w Państwowym Seminarium Męskim w Kielcach, a od 1 września 1922 roku płatny urlop roczny na dokończenie studiów pedagogicznych w Instytucie Pedagogicznym w Warszawie.  Ukończył go 12 czerwca 1923 roku z wynikiem bardzo dobrym, na podstawie pracy dyplomowej  „ Żywa szkoła. Zarys organizacyjny i metodyczny przyszłej szkoły średniej”. W roku szkolnym 1923/1924 pracował jako nauczyciel gimnazjum w Skolimowie. W następnym roku szkolnym 1924/1925 pracował już w Mławie.

Swoje zainteresowania edukacją przedstawił w pracy dyplomowej  „Żywa szkoła”.   Jej zagadnienia teoretyczne  w praktyce realizował w Państwowym Seminarium Nauczycielskim w Mławie, a następnie w Wymyślinie, w powiecie lipnowskim, a później w innych placówkach edukacyjnych w Polsce.

Do Mławy przyjechał Jerzy Ostrowski 2 września 1924 roku wraz z żoną Ewą Szelburg, znaną już wtedy autorką wierszy i opowiadań dla dzieci. Objął  stanowisko dyrektora Państwowego Seminarium Nauczycielskiego. Uczył również psychologii a jego żona opiekowała się teatrem szkolnym i wydawaniem miesięcznika uczniowskiego „Kompas”. Mając 28 lat  był najmłodszym dyrektorem szkoły w Polsce.

Ostrowski bardzo krytycznie odnosił się do ówczesnego systemu dydaktyczno-edukacyjnego szkół średnich, zarzucając mu nadmierny werbalizm, uczenie encyklopedyczne, co powodowało  wyobcowanie  z życia społecznego. Szkoła miała być według niego uczelnią przygotowującą młodzież  do życia w społeczeństwie. Pierwszym sposobem na przygotowanie młodzieży do życia  społecznego miał być samorząd uczniowski, który był oparty w dużej mierze  na wzorach amerykańskich. Miał realizować zarówno cele dydaktyczne jak i wychowawcze. Trzeba pamiętać, że ówczesna młodzież seminarium pochodziła głównie ze wsi. Była więc  materiałem edukacyjnym bardzo surowym, nie znająca podstawowych zasad zachowania w towarzystwie, przy stole w trakcie obiadu. Należało więc zmienić metody wychowawcze.

Dyrektor Ostrowski kładł również nacisk, nie tylko na naukę czytania i pisania, ale również na kształcenie umiejętności jasnego, logicznego i pięknego wysławiania się. Uważał, że uczniowie nie potrafią wyrażać w dyskusjach swoich myśli, tylko posługują się opiniami nauczycieli. Z przykrością trzeba stwierdzić, że ten sposób myślenia obowiązuje nadal.

Jednym z zadań mających poprawić tę sytuację był pomysł wydawania własnego uczniowskiego pisma, które powstało jako  miesięcznik zatytułowany „Kompas”. Było   pismem redagowanym i wydawanym przez uczniów. Nie zawierało poezji i utworów literackich, tylko sprawy dotyczące szkoły i  problemów miasta. Nakład  wynosił przeciętnie od 150 do 300 egzemplarzy,   Teksty artykułów, skład  a  nawet ilustracje na linotypach wykonywali uczniowie. „Kompas” był drukowany w Działdowie. Było to pismo, które spełniało zamierzenia dyrektora Ostrowskiego,  mające pobudzić inicjatywę  i umiejętności intelektualne młodzieży.   Pisząc artykuły uczniowie interesowali się i   poznawali   problemy szkoły, uczyli się  myśleć i  logicznie pisać o sprawach  praktycznych związanych z realnym życiem,  a nie wymyślonym i przeczytanym w książkach.

Jerzy Ostrowski wielką rolę w procesie nauczania i wychowania oraz kształtowania patriotyzmu, przywiązywał do regionalizmu i muzeum szkolnego. Według niego muzeum miało być przeglądem owoców pracy szkoły, z drugiej obrazem kultury regionu mławskiego, a szerzej historycznej Ziemi Zawkrzeńskiej na tle całego kraju.  Zbierając eksponaty do muzeum szkolnego uczniowie mieli możliwość poznawania materialnych pamiątek przeszłości, poznawania tradycji, zwyczajów i życia lokalnej społeczności. Taką możliwość dawały wycieczki terenowe organizowane przez nauczycieli, w trakcie których zdobywano zabytki archeologiczne i etnograficzne, poznawano zwyczaje i okolicznych mieszkańców.

Warto podkreślić, że zamysł Ostrowskiego, wynikający z jego „Szkoły żywej”, już po opuszczeniu przez niego Mławy doczekał się realizacji. W 1926 roku w gmachu seminarium została zorganizowana wystawa mazurska, która cieszyła się dużym zainteresowaniem.   W efekcie kolejnych działań w 1929 roku otwarte  zostało Miejskie Muzeum Regionalne.

Wielką wagę przywiązywał Jerzy Ostrowski do samorządu uczniowskiego, jako jednego z podstawowych środków wychowawczych, będącego ważnym instrumentem pobudzania i wyzwalania inicjatyw uczniowskich, samowychowania i przygotowywania  do życia w społeczeństwie. W owym czasie był to eksperyment wyprzedzający swoje czasy. Miał wśród  nauczycieli zwolenników i przeciwników. Po odejściu dyrektora Ostrowskiego z mławskiego seminarium samorząd w tej formie został zlikwidowany.

Unikalną ówczesną organizacją młodzieży szkolnej seminarium był Związek Rycerzy, traktowany przez dyrektora Ostrowskiego jako nadbudowa  ideowa samorządu uczniowskiego. Była to organizacja elitarna, która w procesie wychowawczym opierała się na „katechizmie rycerskim” Adama Czartoryskiego. Wedle  Ostrowskiego kodeks obywatelski powinien zawierać w sobie zarys etyki nawiązującej do życia młodzieży i dawać szczegółowe rady z zakresu higieny, porządku, zwyczajów towarzyskich, nauki, pracy, rozrywki. Opracowany przez  Jerzego Ostrowskiego „Kodeks obywatelski Związku Rycerzy” zawierał m. in. następujące prawa: „ Służ Ojczyźnie, Zwalczaj u siebie i innych wady narodowe, – Wychowaj siebie na dzielnego człowieka, – Dbaj o swoją sławę, o swój honor, bądź słowny i prawdomówny, – Bądź energiczny i wytrwały. Kochaj pracę, twórczość, czyn, – Bądź solidarny i koleżeński. Ucz się słuchać i rządzić, – Zachowuj się kulturalnie”.

W sierpniu 1925 roku Jerzy Ostrowski odszedł z Mławy i objął stanowisko dyrektora Seminarium Nauczycielskiego w Wymyślinie, koło Skępego w powicie lipnowskim,  w ówczesnym województwie pomorskim. Kierował mławskim seminarium tylko przez rok, ale pozostawił trwały ślad swej działalności pedagogicznej i społecznej. W tym czasie seminarium było w praktyce szkołą żywą, nowatorskim i dynamicznym zakładem oświatowym. Pomimo, że większość zaproponowanych przez Ostrowskiego  propozycji  edukacyjnych została zaniechana, np. zlikwidowano samorząd uczniowski, nie była wydawana gazeta młodzieżowa „Kompas”,  to pozostał trwały ślad w umysłach młodzieży. Znaczna jej część nauczyła się dyskutować i myśleć poprawnie, zdobyła doświadczenie i znajomość wielu zagadnień publicznych. Najważniejszym śladem było uzyskanie poczucia obywatelskości przez  uczniów, często synów biednych  chłopów z okolicznych wsi.

Jerzy Ostrowski był pedagogiem z wykształcenia  i powołania, obdarzony wielkim talentem, który cały swój czas oddawał  młodzieży i szkole. Pokazywał perspektywy rozwoju i przebudowy polskiego szkolnictwa.

W kolejnych latach doskonalił swoje przemyślenia które zawierał w licznych artykułach dotyczących kształcenia młodzieży.  Jaką szkołę chciał widzieć  i w praktyce należało zorganizować  według  Jerzego Ostrowskiego ?

Według jego koncepcji szkoła średnia miała być sześcioklasowym gimnazjum, opartym  programowo na siedmioklasowej szkole powszechnej. Bardzo różniła się od oficjalnych.  Miała wychowywać młodzież w duchu narodowym i patriotycznym a tym samym obywatelskim. Miała uczyć młodzież  treści użytecznych, opartych na zainteresowaniach, aktywności i samodzielnym rozwiązywaniu problemów. Podstawą działalności dydaktyczno –  wychowawczej „żywej szkoły” Ostrowskiego miła być praktyczna praca uczniów.

Żeby szkoła spełniała swoje zadanie również jej wygląd  powinien wpływać na postawy uczniów. Wnętrze szkoły powinno być proste, funkcjonalne i estetyczne. Powinno składać się z gabinetów przedmiotowych, warsztatów, biblioteki, muzeum szkolnego, sali kinowej , teatralnej i nawet  sadu owocowego i warzywnego   –  to podstawowe zasady zawarte w programie   „żywej szkoły”.

Cele szkoły miały być osiągnięte  nowym systemem organizacyjnym, tym samym zerwaniem z tradycyjnym, dotychczas niezmiennie stosowanym. Realizacja programu nauczania miała odbywać się nie w klasie szkolnej, ale podczas wycieczek, poprzez teatr szkolny, warsztaty, gabinety przedmiotowe, gazetkę szkolną.

Inny powinien być również  podział na nauczycieli nowej szkoły.  Ostrowski przewidywał trzy specjalistyczne grupy nauczycieli: nauczyciel humanista  powinien objąć literaturę, psychologię, historię oraz prawa i nauki społeczne. Należało do niego również zajmowanie się teatrzykiem szkolnym, redagowaniem pisemka i organizowaniem samorządu. Nauczyciel realista powinien łączyć nauki przyrodnicze z rolnictwem, rzemiosłem i przemysłem. Natomiast nauczyciel przedmiotów artystyczno-technicznych zajmuje się matematyką,  rysunkiem  i historią sztuki. Ostrowski zdawał sobie sprawę z trudności przemodelowania sposobu myślenia dotychczasowej kadry pedagogicznej, co wiązało się również z przemodelowaniem kształcenia na poziomie studiów wyższych.

Wyjątkowym novum w koncepcji szkoły Ostrowskiego było zrezygnowanie z ocen i świadectw. Była to tradycyjna ocena dotycząca tylko pamięciowego opanowania materiału a nie umiejętności jego zdobywania, co było zdecydowanie ważniejsze.  Oceny proponował Ostrowski zastąpić charakterystyką osobowości ucznia. Tym samym bezcelowy miał być tradycyjny egzamin, który pokazywał co uczeń aktualnie wie, a nie co potrafi robić i jakimi sposobami cel chce  osiągnąć.

Należy  zadać pytanie  – jaki miał być główny cel kształcenia  młodzieży w takiej szkole?  Otóż głównym celem jaki stawiał Ostrowski nowej szkole było wychowanie obywatela, „ który będzie chciał i potrafił budować silne, praworządne  i bogate państwo polskie. Miało się to osiągnąć poprzez  dobrze zorganizowane i prowadzone wychowanie obywatelskie, będące swego rodzaju syntezą wychowanie narodowego, społecznego i państwowego. Jego rezultaty miały być weryfikowane wyłącznie w praktycznym działania dla dobra narodu i państwa”.

W przypadku wychowania obywatelskiego należało całkowicie przemodelować dotychczasowy stosunek do historii. „ Nie tragizm i cierpienia, lecz siła i bogactwo państwa ma być dla  młodzieży wzorem: > musimy uprzytomnić sobie wreszcie, że niewola jest hańba wstydem<. Te przykrą prawdę zasłaniał mesjanizm, stwarzając heroizm niewoli. Pomogło to nam może przetrwać niewolę, nie tracąc dla szacunku  siebie, ale dziś ta rewizja tego poglądu jest konieczna”.  Ta niezwykle śmiała i nowatorska wizja spojrzenia na naszą przeszłość była wyjątkowo dalekosiężna i wręcz prorocza, obnażając  całą  prawdę o naszym pojmowaniu dziejów.  Niestety ani w okresie międzywojennym, ani nawet obecnie nie znajduje zrozumienia.

Nowatorski program edukacyjny zaproponowany przez pedagoga wizjonera o wyjątkowych zdolnościach, praktycznie nie mógł być przyjęty do realizacji. Stare nawyki edukacyjne, brak świadomości wśród kadry nauczycielskiej, niechęć  do   zmian i konieczność myślenia alternatywnego skazywały działania Ostrowskiego na niepowodzenia. Można zadać pytanie, czy obecnie coś z „żywej szkoły” Jerzego Ostrowskiego jest wprowadzane  w proces nauczania?. Na to  pytanie mogą odpowiedzieć tylko uczniowie i nauczyciele.

W 1927 roku otrzymał  Ostrowski płatny urlop z  ministerstwa Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego  na wyjazd   do Brazylii, gdzie pracował jako naczelny  instruktor oświatowy.  Po powrocie do Polski  w 1928 roku  zajmował różne stanowiska w szkolnictwie. Na początku 1939 r. na  zlecenie  Departamentu Kultury Ministerstwa Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego  oraz  wydawnictwa Gebethnera i Wolffa wyjechał do Kanady, gdzie zbierał materiały do kolejnej książki,  tym razem o życiu polonii kanadyjskiej.  Powrócił do kraju przed wybuchem wojny polsko-niemieckiej. Po klęsce wrześniowej zamierzał udać się do Francji,  aby dalej  walczyć z Niemcami. Złapany przy nielegalnym przekraczaniu granicy został przewieziony do więzienia w Nowym Sączu, następnie do Krakowa.   Po licznych przesłuchaniach  został  zesłany do obozu koncentracyjnego w Oświęcimiu, a następnie  w Mauthausen-Guzen. W obozie ciężko pracował w  kamieniołomach.  Chorował na biegunkę. Na skutek ogólnego zakażenia organizmu   zmarł  27 listopada 1942 roku.

Należy dodać, że Jerzy Ostrowski był utalentowanym pisarzem i reportażystą, czułym na krzywdę ludzką. Napisał kilka powieści i zbiorów reportaży poruszających drażliwe i ważne problemy społeczne, w tym związane z polską oświatą: m. in.  „Żywa szkoła. Zarys organizacyjny i metodyczny przyszłej szkoły średniej” Warszawa 1927; „Kobus” Warszawa 1929; „Widły Wisły i Sanu” Warszawa 1938, „Obok życia” Warszawa 1924; „Ziemia Świętego Krzyża” Warszawa 1929.

 O Mławie w dawnych czasach… Czytaj więcej…

dr Leszek Arent

Urodzony w Mławie i związany z Mławą. Absolwent Wydziału Historycznego Uniwersytetu Warszawskiego, wieloletni pracownik i dyrektor Muzeum Ziemi Zawkrzeńskiej. Członek Towarzystwa Przyjaciół Ziemi Mławskiej, mławskiego oddziału Polskiego Towarzystwa Numizmatycznego, Rady Społeczno-Naukowej Stacji Naukowej im. prof. Stanisława Herbsta, zarządu Fundacji im. Korzybskich w Mławie, Mazowieckiego Oddziału Stowarzyszenia Muzealników Polskich, zarządu Mazowiecko-Podlaskiego Towarzystwa Naukowego z siedzibą w Warszawie. Zasiada w Kapitule tytułu Mławian Roku i Nagrody Honorowej im.  dr Józefa Ostaszewskiego funkcjonującej przy Stacji Naukowej w Mławie. Jeden z redaktorów  „Mławskiej Kroniki Archeologiczno – Numizmatycznej”, pisma społeczno–kulturalnego „Dwutygodnik Mławski”, „Studiów i Materiałów do dziejów Ziemi Zawkrzeńskiej” i rocznika „Ziemia Zawkrzeńska”. Uhonorowany licznymi wyróżnieniami i odznaczeniami m.in. Srebrnym Krzyżem Zasługi RP, medalem „Zasłużony dla Miasta Mławy, honorową odznaką „Zasłużony dla Kultury polskiej”, Złotą Odznaką Polskiego Towarzystwa Numizmatycznego i Złotym Krzyżem Zasługi.