W połowie XVII wieku  społeczność żydowska w Rzeczypospolitej szlacheckiej była najliczniejszą spośród wszystkich krajów ówczesnej Europy. Trzeba więc zadać pytanie skąd i kiedy przybyli nasi starsi bracia w wierze do  Królestwa Polskiego i Wielkiego Księstwa Litewskiego? Już w średniowieczu zapadły w wielu krajach Europy  zachodniej, niekorzystne dla starozakonnych poddanych decyzje, w wyniku których w 1290 roku zmuszeni zostali opuścić Anglię, częściowo w 1306  a w 1394  całkowicie Francję.  Na przełomie XIV i XV wieku wypędzono ich z wielu miast i księstw w Cesarstwie Niemieckim, a w  latach 1492 – 1510 ponad 150 tysięcy  Żydów zmuszono do opuszczenia terytorium Hiszpanii i jej posiadłości w południowych Włoszech. W Polsce znaleźli dobre warunki do osiedlenia i życia. Podlegali ochronie prawnej zapewnianej im przez poszczególnych królów, na podstawie wydawanych i potwierdzanych przywilejów.

Jednym z głównych elementów służących bezpieczeństwu tej społeczności było wyłączenie  jej spod jurysdykcji władz miejskich. Żydzi  podlegali własnemu prawu, a następnie prawom  królewskim,   nie zaś miejskim. Było to najważniejsze uprawnienie które przejawiało się w funkcjonowaniu samorządu.

Podstawową jednostką społeczności  była gmina, która pełniła funkcję świeckie jak i religijne. Zarządzał nią kahał  będący organem składającym się z 10 – 20 członków, na czele którego stał parnas ( przewodniczący) wymieniany w większych gminach co miesiąc, w mniejszych co kwartał. Zakres kompetencji gmin był bardzo szeroki: począwszy od wszelkich spraw  związanych z kultem religijnym, poprzez troskę o kondycję ekonomiczną, pomoc biednym, chorym i sierotom, aż po edukację. Gmina była odpowiedzialna także za wspólnym majątek, za czystość i zaopatrzenie w wodę dzielnicy żydowskiej. Za zgodą władz  centralnych i miejskich kontrolowała działalność  gospodarczą społeczności żydowskiej, udzielała prawa do zamieszkania w mieście i regulowała prawa do nabywania nieruchomości.

Wybory do kahału nie były demokratyczne, we współczesnym rozumieniu tego słowa, ponieważ ograniczały się do bogatej  i do tego, tylko męskiej części społeczności.

Warte podkreślenia jest zrozumienie które mieli przywódcy gminy, jak przedstawiało się  położenie społeczności żydowskiej w Rzeczpospolitej. Kierowali się główną zasadą, że należy zapobiegać wszelkim działaniom poszczególnych jednostek, które mogły spowodować wrogość wobec Żydów. Ta generalna zasada skutkowała wydawaniem praw, zakazujących ostentacyjnego luksusu, dzięki któremu chciano uniknąć zazdrości, mogącej zrodzić się na widok obnoszenia się kosztownościami.

Dwoma najważniejszymi elementami struktury samorządowej gminy żydowskiej były: rabinat i bejtdin czyli  żydowski sąd.  Rabin był religijnym przywódcą wspólnoty, określanym jako raw albo raw bej din czyli przełożony sądu. Określenie ostatnie odnosiło się do jego głównej funkcji urzędowej.Występował w roli głównego autorytetu prawnego,  przewodniczącego w sądzie wymierzającym sprawiedliwość w gminie. Rabin miał duży autorytet nie tylko w sprawach religijnych ale też w świeckich.  Brał udział w posiedzeniach kahału, choć nie był jego członkiem.Bez jego zgody nie można było przyjąć ważnej decyzji.

Bejtdin był odpowiedzialny za stosowanie prawa żydowskiego, Składał się z dwunastu corocznie wybieranych sędziów. Orzekali oni w trzyosobowych składach, działając na podstawie uprawnień nadanych im przez kahał. Zajmowali się rozstrzyganiem spraw związanych z wszelkimi aspektami działalności finansowej i gospodarczej. Kahał natomiast orzekał w sprawach porządkowych. Główną zasadą kahału jak beitdinu było, żeby żaden Żyd nie wnosił,bez jego zgody, spraw do sądów chrześcijańskich. Groziła mu za złamanie tej  zasady ekskomunika.

Gmina była najniższym elementem struktury samorządu żydowskiego. Nad nią były sejmiki regionalne a w skali państwowej Sejm Czterech Ziem. Sejm zbierał się co dwa lata najczęściej w Lublinie, na wiosnę  podczas wielkich jarmarków, także w Jarosławiu, ale już jesienią. Zajmował się  głównie rozdzielaniem podatku pogłównego między poszczególne gminy. Był reprezentantem ziem: Wielkopolski, Małopolski, Wołynia i Rusi. Jego funkcjonowanie w Polsce było ewenementem w skali Europejskiej. Podobnej instytucji centralnego organu samorządowego Żydów nie było w żadnym kraju europejskim.

Sytuacja Żydów w dawnej Rzeczypospolitej była ambiwalentna. Z jednej strony byli ze względów religijnych niezbyt chętnie widziani, z drugiej, ich pozycja w społeczeństwie była sankcjonowana przez prawo, co dawało im  określony status ekonomiczny i bezpieczeństwo. Po rozbiorach Rzeczypospolitej, już w XIX wieku,  ich sytuacja uległa znacznej zmianie.

W okresie staropolskim Żydzi pojawili się w Mławie  na początku XVI wieku. W dokumencie  królewskim  z 1507 roku związanym  z opodatkowaniem gmin żydowskich w związku z koronacją Zygmunta, zwanego później Starym, wymieniona została Mława, z której starozakonni zapłacili 7 florenów podatku koronacyjnego. Pierwszym znanym z imienia Żydem mławskim był Izaak. Jego imię odnotowano w księgach sądowych ciechanowskich z 1512 roku. Według lustracji z 1565 roku w Mławie było pięć domów zamieszkałych przez Żydów. Można domniemywać, że niewielka społeczność wyznania mojżeszowego liczyła  w XVI wieku najwyżej kilkadziesiąt osób. Niewiele więcej Żydów mieszkało w XVII wieku, a po potopie szwedzkim pozostało ich zaledwie około dwudziestu, zamieszkałych w dwóch domach własnych.Dwie rodziny  wynajmowały mieszkania. Znaczny przyrost ludności żydowskiej nastąpił w XVIII wieku za panowania króla Stanisława Poniatowskiego. Według lustracji przeprowadzonej w 1765 roku w Mławie mieszkały 22 rodziny żydowskie: 15 mieszkało we własnych domach a 7 wynajmowało mieszkania. Dziesięć lat później w kolejnej lustracji zapisano: „ Domów żydowskich jest 14, mają swoją bóżnicę  na końcu miasta, za miastem zaś chowają się na osobnym kirkucie. Należy przyjąć,  że pod koniec istnienia Rzeczypospolitej szlacheckiej w Mławie mieszkało około stu osób wyznania mojżeszowego. Wszystkich mieszkańców nie było więcej niż   jeden tysiąc.  Znaczy przyrost żydowskich mieszkańców miasta nastąpił w wieku XIX.

Po krótkim, bo zaledwie 12 letnim okresie kiedy Mława znajdowała się w zaborze pruskim i jeszcze krótszym okresie dominacji francuskiej w ramach Księstwa Warszawskiego, mławianie znaleźli się w Królestwie Polskim.

Uchwalona i podpisana przez cara  Aleksandra I jako króla polskiego w dniu 27 listopada 1815 roku konstytucja Królestwa Polskiego, utworzonego postanowieniem kongresu wiedeńskiego, nie traktowała  Żydów jako odrębnej narodowości. Również Statut Organiczny z 1832 roku nie regulował statusu mieszkańców wyznania mojżeszowego mieszkających w Królestwie. Chociaż oba te akty prawne gwarantowały ludności żydowskiej równość wobec prawa to w praktyce byli oni pozbawieni niektórych praw. Nie mogli być adwokatami, nauczycielami, zajmować stanowisk administracyjnych. Pokutowało tu stare, jeszcze średniowieczne przekonanie,  oparte na teologii „zastąpienia”, które głosiło, że Żydów należy tolerować na podrzędnej pozycji społecznej, by można było wykazać prawdziwość religii chrześcijańskiej.

Sytuacja Żydów jeszcze bardziej się pogorszyła, po względem społecznym i moralnym kiedy zapadła decyzja o utworzeniu rewirów. 27  grudnia 1824 roku władze podjęły decyzję o utworzeniu  w Mławie rewiru dla żyjących w mieście Żydów.  Na rewir   wyznaczona została ulica Nowo -Warszawska.  Praktycznie ulica pozbawiona była domów więc  starozakonni odwołali się do Wysokiej Komisji Rządowej Spraw Wewnętrznych i Policji twierdząc,  że wykonanie nakazu jest niemożliwe. Tu warto dodać, że  Mława nie była wyjątkiem, podobne decyzje dotyczyły również innych miast Królestwa.  Wykonanie decyzji o przeniesieniu Żydów do rewiru okazało się niemożliwe, ze względu braku odpowiedniej liczby domów, w których mogłoby zamieszkać 140 rodzin. Na terenie planowanego rewiru znajdowało się tylko 5 domów należących do Żydów. Po wystosowaniu licznych skarg i próśb Rada Administracyjna Królestwa Polskiego podjęła decyzję 28 września 1828 roku o poszerzeniu rewiru. Początkowo  miał obejmować teren zawarty   między ulicami: Warszawską, Bóżniczą i Ostatnią, a następnie obejmował  ulicę  Szewską  aż do  Tylnej, obecnie Długiej. W następnym roku mławscy Żydzi wystosowali prośbę o przedłużenie terminu osiedlenia o 6 lat, argumentując to koniecznością wybudowania domów dla 36 rodzin.  Termin został przesunięty tylko o 2 lata.

Miejscowe władze nie zważając na decyzje administracji centralnej zaczęły stopniowo rugować rodziny żydowskie  z dzielnic zamieszkałych przez chrześcijan. Po licznych skargach i petycjach akcja ta została przerwana w 1833 roku zarządzeniem władz Królestwa.

W tym miejscu trzeba podkreślić, że tworzenie rewirów i problemy z tym związane były wynikiem szkodliwej polityki, rosyjskich  władz Królestwa. Nie szanowano Statutu Organicznego dającego ludności wyznania mojżeszowego równe prawa z chrześcijanami. Rosyjskim elitom chodziło o spowodowanie konfliktów między Polakami i Żydami. Polityka ta miała również na celu podzielenie społeczności żydowskiej. Poza rewirem mogli mieszkać Żydzi, którzy spełniali określone warunki: posiadali minimum 15 tysięcy złotych stałego dochodu i nie mieli długów, byli bankierami, prowadzili „przyzwoity handel”. Posiadali umiejętność pisania  i czytania po polsku lub francuski i niemiecku, posyłali swoje dzieci do polskich szkół, ubierali się po europejsku, nie używali znaków lub symboli , które odróżniały ich od chrześcijan.

Warto również pamiętać, że tworzenie rewirów nie miało nic wspólnego z  późniejszymi gettami. Rewiry nie były oddzielone od pozostałych części miasta żadnym ogrodzeniem ani murem. Były wydzielonymi administracyjnie terenami zamieszkałymi przez ludność żydowską, która mogła się swobodnie  poruszać po innych częściach miasta. Tu trzeba dodać, że Żydzi jak każda społeczność będąca mniejszością, chętnie zamieszkiwali określone rejony miasta. Już w średniowieczu skupiali się wokół określonego placu, ciągu podwórzy, lub uliczki. Był to wzorzec zamieszkiwania przyniesiony z Niemiec, który odzwierciedlał zamknięty charakter społeczności i podyktowany był względami praktycznymi. Obszar taki określano mianem ulicy żydowskiej i nie  ograniczał się do jednej, lecz kilku ulic.

Rewiry zostały  zlikwidowane przed wybuchem postania styczniowego w ramach reform przeprowadzonych przez margrabiego Aleksandra Wielopolskiego, obejmującego urząd naczelnika rządu cywilnego Królestwa Polskiego.Jednym z jego celów było przyznanie równouprawnienia Żydom, w których widział główny składnik polskiej klasy średniej. Ukaz emancypacyjny z 4 czerwca 1862 roku znosił większość restrykcji dotyczących działalności Żydów. Praktycznie uczynił z nich równoprawnych obywateli. Po wybuchu powstania styczniowego Rząd Narodowy potwierdził ich status.

O Mławie w dawnych czasach… Czytaj więcej…

dr Leszek Arent

Urodzony w Mławie i związany z Mławą. Absolwent Wydziału Historycznego Uniwersytetu Warszawskiego, wieloletni pracownik i dyrektor Muzeum Ziemi Zawkrzeńskiej. Członek Towarzystwa Przyjaciół Ziemi Mławskiej, mławskiego oddziału Polskiego Towarzystwa Numizmatycznego, Rady Społeczno-Naukowej Stacji Naukowej im. prof. Stanisława Herbsta, zarządu Fundacji im. Korzybskich w Mławie, Mazowieckiego Oddziału Stowarzyszenia Muzealników Polskich, zarządu Mazowiecko-Podlaskiego Towarzystwa Naukowego z siedzibą w Warszawie. Zasiada w Kapitule tytułu Mławian Roku i Nagrody Honorowej im.  dr Józefa Ostaszewskiego funkcjonującej przy Stacji Naukowej w Mławie. Jeden z redaktorów  „Mławskiej Kroniki Archeologiczno – Numizmatycznej”, pisma społeczno–kulturalnego „Dwutygodnik Mławski”, „Studiów i Materiałów do dziejów Ziemi Zawkrzeńskiej” i rocznika „Ziemia Zawkrzeńska”. Uhonorowany licznymi wyróżnieniami i odznaczeniami m.in. Srebrnym Krzyżem Zasługi RP, medalem „Zasłużony dla Miasta Mławy,  honorową odznaką „Zasłużony dla Kultury polskiej”, Złotą Odznaką Polskiego Towarzystwa Numizmatycznego i Złotym Krzyżem Zasługi.